این شهر در ۳۶۰ کیلومتری شمال بغداد، ۹۳ کیلومتری شرق موصل و ۸۶ کیلومتری شمال کرکوک واقع شده است. اربیل دارای هفت شهرستان به نام های گوگ سانجاق، رواندوز، دیانه (سوران)، شقلاوه، مرگه سور، کِلِک و دشت اربیل میباشد. جمعیت شهر را در حال حاضر کردها، ترکها، اعراب و آشوری های مسیحی تشکیل میدهند که کردها و ترکها (ترکمن‌ها) به ترتیب بزرگترین گروه های اتنیکی ساکن در آن میباشند. زبان آموزش در بیشتر مراکز آموزشی کردی است و تعداد مدارسی که آموزش در آنها به زبان عربی باشد محدود بوده و افرادی می‌توانند در آن تحصیل کنند که حداقل یکی از والدینشان عرب باشد. در اربیل ۱۵ مدرسه و مرکز آموزشی ترکمن وجود دارد؛ اما زبان تدریس در آنها به ترکی استانبولی بوده و صرفاً نام ترکمن را یدک میکشند. بدین ترتیب زبان ترکمن ها که در واقع ترکی آذربایجانی با لهجه اربیلی است صرفاً هنگام محاوره مورد استفاده قرار میگیرد و فاقد کتابت و نوشتار است.
تاریخچه اربیل
نام این منطقه در منابع سومری به شکل اوربیلوم و یا اربیلوم و در منابع بابلی و آشوری اربا ایلو به معنی چهار الهه ذکر شده است. در حال حاضر نسل جدید ترکمن ها نام شهر را به صورت اِرْبیل و نسل قدیم آنها اِرْویل تلفظ میکنند. در کردی به این شهر هه‌ولِر گفته میشود.
شهر اربیل از سال ۱۱۴۶ تا ۱۲۳۳ به مدت ۸۷ سال مرکز حکومت ترکی بیگ تگینیان بوده که به عنوان دست نشانده دولت بزرگ زنگی در موصل عمل میکرده است. بیگ تگین یکی از ژنرال های امپراتوری سلجوقی بوده که پسرش زین الدین علی کوچک به تبعیت زنگیان در آمده و در سال ۱۲۴۴ والی موصل تعیین شده بود. در سال ۱۲۴۶ زین الدین علی کوچک علاوه بر موصل، شهرزور، حکاری، سنجار، الحمیدیه، تکریت و حران را به دستور عمادالدین زنگی به قلمرو خود افزود و بیگ نشین اربیل را به مرکزیت این شهر تأسیس نمود. او در سال ۱۱۶۶ به طور کامل والیگری موصل را به فرد دیگری داده و قلمرو خود را محدود به اربیل و نواحی اطراف آن نموده بود. در عوض زین الدین علی کوچک توانست پسرش مظفرالدین گوک بوری را به عنوان جانشین خود تعیین کند. در دوره مظفرالدین گوک بوری هر ساله ولادت رسول اکرم (ص) به طور مفصل در اربیل جشن گرفته میشده و افراد فراوانی از علما، دانشمندان و صوفیان از مناطق مختلف جهان اسلام برای شرکت در مراسم مولودی خوانی وارد اربیل میشدند که این سنت همچنان در بین ترکمن های اربیل باقی مانده است. بازار قیصریه که یکی از آثار شاخص اربیل است احتمالا در دوره مظفرالدین گوک بوری ساخته شده است. قلعه اربیل و یا برج اربیل از دیگر آثار مهم این شهر هستند. قلعه از سه بخش سرای، توپخانه و تکه (تچیه در لهجه اربیلی) تشکیل شده است. مهم ترین محله قلعه اربیل سرای بوده که بزرگان و اعیان در آن سکونت داشته و در درون قلعه مساجد، حمام ها، تکایا و مدارس وجود دارند. در حال حاضر هیچ کس در قلعه سکونت ندارد؛ چرا که حکومت اقلیم کردستان آخرین بار هفتصد خانوار ترکمن آن را خودسرانه بیرون رانده و مجبور به سکونت در دیگر مناطق نمود. برج اربیل و یا مناره گوک بوری نیز توسط مظفرالدین گوک بوری در این شهر بنا شده که دارای دو پلکان مجزا بوده و در حال حاضر تعمیر شده است. از زمان های قدیم خارج قلعه اربیل که محل سکونت ترکان بوده چند محله عرب نشین و یهودی نشین نیز وجود داشته است.
اربیل شعرا و علمای زیادی را در بطن خود پرورانده است. یوسف غریبی شاعر ترک یکی از مهم ترین این افراد است که در سال ۱۷۵۶ در اربیل به دنیا آمده و پس از وفات در سال ۱۸۱۸ در گورستان مشهور چراغ همان شهر تدفین شده است. یوسف غریبی صاحب دیوان شعر به ترکی میباشد.
خطر بسته شدن مدارس تورکمن در اربیل
شهر اربیل و منطقه کفری دو منطقه تاریخی ترک – ترکمن هستند که تحت کنترل اقلیم کردستان عراق قرار دارند. اگرچه در نیمه اول قرن بیستم بیش از نیمی از جمعیت هر دو منطقه را ترکمن‌ها تشکیل میدادند؛ اما امروزه تعداد آنها به یک سوم جمعیت شهر اربیل و ۲۰٪ جمعیت کفری نزول پیدا کرده است؛ به خصوص که حکومت اقلیم به شدت در صدد بر هم زدن ترکیب اتنیکی منطقه است. علی رغم این که نخستین مدارس ترکی به شیوه مدرن در عراق در اربیل و کفری تأسیس شده‌اند اما امروزه این مراکز آموزشی با مشکلات عدیده ای روبرو هستند که به برخی از آنها میپردازیم:
در سال ۲۰۰۵، مقامات اقلیم کردستان همه این مدارس را به همراه ۱۲ جناح دیگر جبهه ترکمن عراق، از جمله یک چاپخانه، یک روزنامه و ایستگاه های تلویزیونی و رادیویی محلی تصرف کردند. چاپخانه از همان زمان تعطیل شد و همین امر باعث افزایش کمبود کتاب در مدارس ترکمن شد. زبان تدریس در مدارس ترکمن اربیل و کفری اگرچه در ابتدا صرفاً ترکی استانبولی بود اما این مدارس توسط کارکنان غیر متخصص کرد اداره میشوند که صلاحیت زبان ترکی و فرهنگ ترکی را ندارند، برنامه درسی مدرسه توسط متخصصان کرد طراحی شده است، زبان کردی سورانی از سال اول دبستان به دانش آموزان مدارس ترکمن تحمیل میشود، عمدتاً تاریخ کرد در آن تدریس میشود که تقریباً تمامی مطالب آن جعلی بوده و مللی نظیر کوتی‌ها، مادها، میتانی‌ها، اورارتوها، ایلامیان، کاردوها، سومریان و … که جدا بودن منشأ و زبان آنها توسط مورخین به طور کامل به اثبات رسیده است؛ کرد جلوه داده میشوند، برنامه درسی توسط ناظران کرد نظارت میشود، مدیران کرد در این مدارس منصوب میشوند، محتوای برنامه درسی، نقشه های توضیحی و فعالیت ها همه به جای ترکی نشان دهنده میراث و فرهنگ کردی است. آموزش و پرورش ترکمن‌ها در این مناطق عمداً توسط مقامات کرد نادیده گرفته شده است، در نتیجه ثبت نام دانش آموزان جدید در حال حاضر به میزان قابل توجهی کاهش یافته و در شرف پایان است.
زبان ترکمن های عراق ترکی آذربایجانی است که خود زیر شاخه ای از ترکی غز به حساب می آید. ابراهیم داقوقی لهجه های ترکی در عراق را به شکل زیر دسته بندی میکند:
– لهجه تلعفر و روستاهای اطراف
– لهجه آلتون کوپرو و نواحی مجاور
– لهجه کرکوک و داقوق
– لهجه بیات، کفری و قره تپه
– لهجه خانقین، سعدیه، مقدادیه، مندلی و قراغان
عبداللطیف بندر اوغلو نیز در سال ۱۹۸۹ لهجه های ترکی در عراق را به شکل زیر طبقه بندی کرده است:
– لهجه کرکوک و داقوق
– لهجه طوز خورماتو
– لهجه تلعفر
– لهجه کفری و قره تپه
– لهجه خانقین و سعدیه
– لهجه اربیل و آلتون کوپرو
ابراهیم داقوقی ذکر میکند که لهجه کرکوکی صاف ترین آنها و نزدیک ترین به ترکی آذربایجانی و ترکی استانبولی میباشد. بیشتر تحقیقاتی که در مورد ترک های عراق وجود دارد نیز مربوط به کرکوک و لهجه کرکوکی بوده و دیگر مناطق عمدا یا سهوا نادیده گرفته شده‌اند.
اما دکتر چوپان خضر حیدر طی دسته بندی جامع در پایان نامه دکترای خود لهجه های زبان ترکی در عراق را بر اساس پسوند مالکیت در دوم شخص مفرد و جمع تقسیم کرده است:
– گروه اول Xv شامل اربیل، کرکوک، خانقین، مندلی، بدره، داقوق، مقدادیه، قراغان
– گروه دوم Xy شامل موصل، تلعفر، طوز خورماتو، آلتون کوپرو و کفری
در لهجه گروه اول پسوند مالکیت در دوم شخص مفرد و جمع با علامت “و” و در لهجه گروه دوم با “ی” بیان میشود؛ برای مثال:
Sənin eviwə (övüwə)
در گروه نخست
و
Sənin eviyə (övüyə)
در گروه دوم به معنی به خانه تو که لهجه اربیلی از گروه نخست است.
خصوصیات لهجه اربیلی
زبان ترکمن های اربیل ترکی آذربایجانی با لهجه اربیلی است؛ بنابراین باید آن را با زبان معیار ترکی آذربایجانی مقایسه نمود:
– به جز موارد نادر نظیر واژه günorta به معنی ظهر شاهد تبدیل صامت “گ” به “ج” در لهجه اربیلی هستیم:
cəlməg gəlmək آمدن
cün gün روز
cüzəl gözəl زیبا
cül gül گل
cöz göz چشم
cənə gənə, yenə بازهم
– صامت “ک” در ابتدای لغات تبدیل به “چ” میشود:
çim kim چه کسی
çöynəç köynək پیراهن
çölcə kölgə سایه
çösıç köks سینه
çöppəç köpək سگ
Çərçüç Kərkük کرکوک
çilim kilim گلیم
çipriç kiprik پلک
– صامت “ک” در انتها و میانه لغات و مصدرها تبدیل به “چ” میشود:
eşşəç eşşək خر
eçməç əkmək, çörək نان
əssüç əskik کم
əsçi əski کهنه
töçməg tökmək ریختن
tiçməg tikmək دوختن
– صامت “گ خفیف” که در ترکی استانبولی به شکل -ğ- و در ترکی آذربایجانی -y- نوشته میشود در میانه لغات تبدیل به “ج” میشود:
əcri əyri کج
cicər ciyər جگر
öcrənməg öyrənmək یاد گرفتن
icnə iynə سوزن
ləcən ləyən لگن
icit, icid iyid جوانمرد
– صامت “گ” در ابتدای لغات تبدیل به “چ” میشود:
çöbəç göbək ناف
– صامت گ در ابتدا و میانه لغات تبدیل به ج میشود:
cecə gecə شب
– صامت “ب” در ابتدای لغات تبدیل به “پ” میشود:
pıçaq bıçaq چاقو
– در مصوت ها گاها شاهد تبدیل ı به u در میانه لغات هستیم:
yaxun yaxın نزدیک
yastuq yastıq بالش
yalquz yalğız تنها
qaşuğ qaşıq قاشق
açuğ açıq باز
altun altın طلا
– تبدیل مصوت u به ı در آخر و گاها میانه لغات به چشم میخورد:
qoxı qoxu بو
qoyın qoyun گوسفند
– تبدیل واکه ö به ı در میانه لغات:
cewıl könül, gönül دل
çömır kömür زغال
– تبدیل واکه ü به ı در میانه لغات:
çıftə küftə کوفته
çöpıç köpük کف
– تشدید صامت ها در میانه لغات به چشم میخورد:
yeddi yedi هفت
səççiz səkiz هشت
ottız otuz سی
təppə təpə تپه
seyyid seyid سید
– صامت ن در میانه لغات حذف میشود:
sora sonra بعد
olar onlar آنها
