سون گونلرده، قدس قوه‌لری‌نین کئچمیش کوماندیری، «قاسم سلیمانی»نین کسیلمیش الینین بیر فوتوشکیلی، اینقیلاب کئشیکچیلرینه باغلی کاناللار طرفیندن آذربایجان جمهوریییتی ایله علاقه‌‌‌لی سوسیال شبکلرده یاییلدی. فوتوشکیلین آشاغیسیندا یازیلیب: «بو ال ترور ائدیلیب کسیلدیکدن سونرا سانکی دونیادا ال اله گؤروشمک حرام ائدیلدی. دونیا سلیمانی‌نین شهادتی ایله سانکی تانرینی اینجیتدی.»
ایسلام جمهوریییتی شیعه‌‌‌لرین، جمعيتین بیر حیصه‌‌‌سی اولدوغو اؤلکلرده آکتیو فعالیت گؤستریر و ایرانین عراقدا، لبناندا، بحرینده، یمنده، آذربایجان جمهوریییتینده، حتی پاکیستان و گرجستاندا بئله فعالیتلرین نومونه‌لرینی گؤروروک.
دونیانین مئدیا و آراشدیرما مرکزلری ایسلام جمهوریییتینین اورتا دوغوداکی گلیشمه سیاستلری حاقیندا قاپساملی یازیبلار. بونونلا بئله، آز سایدا مئدیا و آراشدیرما مرکزلری ایرانین قافقازدا آرتان موداخیله‌سینه کیفایت قدر دقت ائتمیللر. بؤلگه‌ده اوچ بؤیوک کئچمیش سووئت جمهوریییتی وار. روسیه ایله قاریشیق موناسیبتلری اولان و آوروپایا انتگره یولوندا اولان گرجستان. روسیه‌نین موتفیقی اولان مسیحی ارمنیستان و تورکییه‌نین موتفیقی اولان سکولار آذربایجان جمهوریییتی کی ایراندان سونرا شیعه اهالیسی‌نین ان چوخ فایزینه صاحبدیر.
نارداران و آذربایجان جمهوریییتینین میلی تهلوکه‌‌‌سیزلیک مسئله‌‌سی
۲۶نوامبر ۲۰۱۵-جی ایلده، اربعین عرفه‌‌سینده، آذربایجان جمهوریییتینین تهلوکه‌‌‌سیزلیک قوه‌لری سلاحلی بیر قروپو ائتکیسیز‌لشدیرمک آدلی عملیات کئچیردی. دئییلنلره گؤره دین آدی آلتیندا بیر گروپ، دینی دؤولت یاراتماق مقصدی ایله حؤکومت مقاملارینا قارشی ایغتیشاشلار و ترور ائیلملری گرچک‌لشدیره‌جکدیلر. تهلوکه‌‌‌سیزلیک قوه‌لری و بؤلگه ساکینلری آراسیندا چیخان چاتیشمادا، ۲ تهلوکه‌‌‌سیزلیک قوه‌سی ده داخیل اولماقلا ۷ نفر اؤلدورولدو و «آذربایجان جمهوریییتی مسلمان بیرلیگی حرکتی»نین ۱۶عضوو حبس اولوندو. بو عملیات «نارداران» آدی ایله تانیندی. بو حادثه‌‌‌لردن سونرا آذربایجان جمهوریییتینین بعضی قوروملاری و خبر آژانسلاری طرفیندن نارداران حادثه‌‌‌لرینه موداخیله ائتمکده گوناهلاندیریلان ایسلام جمهوریییتی ادعالاری رد ائتدی و آذربایجان جمهوریییتینی بو اؤلکه‌نین مسلمان خالقی‌نین دینی حیسلری قارشیسیندا تمکینلی اولماغا چاغیردی.
آذربایجان جمهوریییتی مجلیسی‌نین دینی ایشلر کومیته‌سی‌نین باشقانی «سیاووش نوروزاوف»، دئییر: «نارداران جاماعتی‌نین بؤیوک حیصه‌‌‌سی اینانجلی اینسانلاردیر. لاکین اعتراف ائتمک لازیمدیر کی، نارداراندا باشقا دؤولتین تأثیری آلتینا دوشنلر، همین اؤلکه‌ده تحصیل و تعلیم آلانلار، اورانین ماليه دیکته‌سی ایله حرکت ائدنلر وار. بیر چوخ مذهبی افراطیلرده اورانی اؤزلرینه بازا سئچمیشدیلر.» او، ایسلام جمهوریییتینین آذربایجان شیعه‌‌‌لرینه تأثیر گؤسترمه سعیلریندن دانیشیر و اینقیلاب کئشیکچیلری‌نین کئچمیش عضوو و اردبیلین «ایسلام مشورت مجلیسی»نده‌کی کئچمیش ملت وکیلی «منصور حقیقت‌پورا» ایستیناد ائده‌رک دئییر؛ «ژنرال منصور حقیقت‌پور نارداران حادثه‌‌‌لری باره‌ده دانیشمازدان اول ده آذربایجانلا باغلی چوخلو خوشاگلمز بَیاناتلار سسلندیریب. واختیله بورادا سفیرلیکده چالیشدیغی مدتده تخریباتچی عمللرله، ائرمنیلره معلومات اؤتورمکله مشغول اولوب. اونون نارداراندا دا آداملاری وار ایدی و گویا ناردارانین تعصبونو چکیر، نارداراندا توتولان تخریباتچی قروپلارین حوقوقلاری‌نین مودافیه‌سی ایله مشغولدور.»
آذربایجان جمهورییتی ایرانی داخیلی ایشلرینه قاریشماقدا گوناهلاندیریر، لاکین ایسلام جمهورییتی‌نین باکیداکی سفیرلیگی بو ادعالاری رد ائدیر و ایران داخیلی مئدیاسی اسرائیلین آذربایجان جمهوریییتینده‌کی موداخیله‌سی باره‌ده خبر وئریر. حتی ایران رادیو و تلویزیونون آذربایجان جمهورییتینده‌کی کئچمیش تمثیلجیسی «برهان حشمتی»، بو اؤلکه‌نین «مسعود علیمحمدی»نین قتلینده‌کی رولوندان دانیشدی و علاوه ائتدی: «اسرائیل نووه عالیملری‌نین تروروندا جمالی فشی (مسعود علی‌محمدینی اؤلدورمکده اتهام اولونور) پاسپورتونا مؤهور وورمادان باکی هاوا لیمانیندان اسرائیله کؤچورولدو و شهید علی‌محمدینی اؤلدورمه‌یی اؤیرندی.»
ایرانین آذربایجان جمهوریییتینده‌کی او واختکی کولتور موشاویری اولان «سید ابراهیم ابراهیمی»، ایرانین آذربایجان جمهوریییتینین شیعه‌‌‌لری قارشیسیندا وظیفه‌‌‌سی باره‌ده ایسلام جمهوریییتینین فداکارلیق حیسیندن دانیشیر و ایسلام جمهوریییتینین آذربایجان جمهوریییتی شیعه‌‌‌لرینه قارشی وظیفه‌‌‌سی ندیر سؤالینا جاوابیندا دئیر: «آذربایجان سفیری‌نین چاغیریشی شکلینده گؤروشلر، اجتماعی توپلانتیلار و کنفرانسلار کئچیریلمه‌لی و اونو اردبیل، تبریز و یا تهران کیمی شهرلرین اینسانلارینا موراجعت ائده‌رک آذربایجان حؤکومتی‌نین نییه بئله حرکت کئچیردیگینی جاوابلاندیرماسی اوچون دعوت ائدیلمه‌لیدیر.» او دئییر کی، آذربایجان جمهوریییتی حؤکومتی‌نین «مسلمان اؤلکه‌سی اولماسینا باخمایاراق دینی و مذهبی عنصرلارا و مراسیملره قارشی دؤزوملولویو یوخدور.»
نارداران حادثه‌‌‌لریندن سونرا ایسلام جمهوریییتینین بعضی شهرلرینده، او جومله‌‌‌دن تبریز، اردبیل، زنگان، اورمیه، همدان و بیجار‌دا، نارداران حادثه‌‌‌لرینده اؤلنلر اوچون «نارداران شهیدلری خاطیره‌سی»، آدی ایله یاس مراسیملری کئچیریلدی.
ایسلام جمهوریییتینین، آذربایجان جمهوریییتینده‌کی فعالیت ایستیقامتلری
سون ایللرده ایسلام جمهوریییتینه باغلی قوروملار ایرانین مذهبچیلیگی‌نین بیر قولو و شیعه ژئوپولیتیگی باغلامیندا آذربایجان جمهوریییتینده گئنیش فعالیت آپاریللار.
آذربایجانلی طلبه‌‌‌لری اورقانیزه ائتمک و اونلارا پولسوز تحصیل ایمکانلاری‌نین یارادیلماسی، گنجلرین بیلیم‌یوردلاریندا دینی تحصیل آلمالاری اوچون ایرانا گؤندریلمه‌سی، شیعه دینینین تبلیغی اوچون دین خادیملری‌نین آذربایجان جمهوریییتینه گؤندریلمه‌سی، موختلیف ایران طرفداری تشکیلاتلارین فعالیتلری‌نین ماليه‌لشدیریلمه‌سی و عاشورا پروقراملاری‌نین کئچیریلمه‌سی، سوسیال شبکلرده‌کی فعالیتلر و آذربایجان تورکجه‌سینده وب‌سیته‌لرین قورولماسی، شیعه‌‌‌جیلیگین تبلیغی و آذربایجان جمهورییتی‌نین موختلیف شهرلرینده یاردیم کومیته‌سی‌نین 20 ایللیک فعالیتی ایسلام جمهوریییتینین آذربایجانداکی فعالیتلری‌نین یالنیز بیر حیصه‌‌‌سیدیر.
بؤلگه‌ده آذربایجان تورکجه‌سینده اللیدن چوخ ایسلامچی وبسایت فعالیت گؤستریر. ایراندا قئیدیاتا آلینان و عینی زاماندا آذربایجان تورکجه‌سینی ده احاطه ائدن خبر سایتلاریندان باشقا، آذربایجان اینترنت دومئنینده قئیده آلینان دیگر سایتلاردا آشاغی کیفيتلی خبر و مقاله‌لر گؤرونمکده‌دیر.
آذربایجان جمهورییتی‌نین مقاملاریندان بیری‌نین موشاویری ایران‌وایر ایله صؤحبتده دئییر: «بو سایتلارین آذربایجان خالقینا چوخ تأثیر ائده بیله‌جه‌یینی دوشونموروک و بودا بو فعالیتلره نظارت ائتمه‌دیگیمیزی ایفاده ائتمیر، عکسینه بیز نظارت ائدیریک و بو مسئله ایله باغلی آذربایجان جمهورییتی حؤکومتی‌نین حساسلیغیندان اؤتورو بو سایتلارین فعالیتینه کیفایت قدر نظارت وار.»
۲۰۱۱-جی ایله قدر آذربایجان جمهورییتینده فعال ایشتیراک ائدن ایمام خمینی یاردیم کومیته‌سی، ایسلام جمهورییتی‌نین بو اؤلکه‌ده‌کی فعالیتی‌نین باشقا بیر ساحه‌‌‌سی ایدی. ایمام خمینی یاردیم کومیته‌سی‌نین رسمی سایتیندا وئریلن معلوماتا گؤره، آذربایجان جمهورییتینده یاردیم کومیته‌سی بؤلمه‌لری‌نین سایی ۵۵-دیر، او جومله‌‌‌دن باکیدا یئرلشن باش اوفیس، دؤرد اساس شؤبه (باکی، لنکران، گویچای و گنجه‌ده)، ۱۶تعلیم مرکزی، ۱۹پایلاما شؤبه‌سی، بئش کولتور ائوی، بئش طبّ مرکزی و بئشدنه ده باشقا بیرلیک. یاردیم کومیته‌سی آذربایجان جمهورییتی‌نین۴۶۴ شهر و کندینی احاطه ائتمیشدیر. ۲۰۱۱-جی ایلدن بری بو کومیته‌نین آذربایجان جمهورییتینده‌کی بوتون شؤبه‌لرینین فعالیتی دوردورولموشدور و ۲۰۱۴-جو ایلدن اعتباراً بو کومیته‌نین آذربایجان جمهورییتینده‌کی فعالیتی تامامیله دایاندیریلمیشدیر.
دئییلنه گؤره، یاردیم کومیته‌سی‌نین دایاندیریلماسینا سبب اولان بو کومیته‌نین آذربایجان جمهورییتینده بؤلوجولوک فعالیتلرینه قاریشماسییدی. بوندان اؤنجه، آذربایجان جمهورییتی‌نین «مئدیا فوروم» خبر آژانسی، آدی آچیقلانمایان رسمی منبع‌یه ایستناداً، ایمام خمینی یاردیم کومیته‌سی‌نین آذربایجان جمهورییتینده‌کی شؤبه‌سینی بؤلوجولوک فعالیتلرینی دستک‌له‌مکده اتهام ائتدی. بونونلا بیرلیکده ایسلام جمهورییتی‌نین آذربایجانداکی کئچمیش سفیری «پاک‌آئین»، یاردیم کومیته‌سی‌نین اؤلکه‌ده ۲۰ایللیک فعالیتینده تخمیناً ۴۳میلیون دلار خرجله‌دیگینی ادعا ائتمیشدیر.
ایسلام جمهورییتی‌نین دینی گلیشمه ایستیقامتینه قارشی آذربایجان جمهورییتی‌نین تدبیرلری
آذربایجان جمهورییتی ۲۰۱۵-جی ایلدن بری بو اؤلکه‌دکی ایران روحانیلری‌نین سایینی آزالدیب. آذربایجان جمهورییتی‌نین شیعه‌‌‌لری آراسیندا ایران میسیونرلرینین دیخالتیندن سونرا بو میسیونرلرین اؤنجه‌کی کیمی آسانلیقلا ایشله‌مه‌سینه ایمکان وئریلمیر. نارداران حادثه‌‌‌لریندن سونراکی ایلک آددیمدا حؤکومت، ایران حوزه علمیه‌لرینده تحصیل آلان طلبه‌‌‌لرین مسجید ایماملیغی ائتمه‌لرینی قاداغا ائدیب و عینی زاماندا ۲۰۱۸-جی ایلده آذربایجانلی طلبه‌‌‌لری قبول ائدن، «آذربایجان الهیات انستیتوسونو» قورموشدور. باخمایاراق کی الهیات فاکولته‌سی ۱۹۹۲/۹۳-جو تدریس ایلینده آذربایجان جمهورییتی تحصیل ناظرلیگی، باکی دؤولت بیلیم‌یوردوندا و تورکیه دیانت وقفی آراسیندا باغلانمیش آنلاشما اساسیندا تأسیس اولونموشدور. آذربایجان الهیات انستیتوسو ایسلام جمهورییتی‌نین تبلیغات فعالیتی ایله پارالل بیر فعالیت گؤستریر.
آذربایجان جمهورییتی حاکیميتی، ایسلام جمهورییتی‌نین آذربایجان شیعه‌‌‌لرینه مومکون تأثیرینی مینیموما ائندیرمک و ایران حوزه‌لرینین اعتبارینی ضعیفلتمک اوچون بو تدبیره ال آتدی. یوموشاق دوشونجه‌لی دین خادیملری‌نین ایراندا تحصیل آلان دین خادیملری ایله یئرلری‌نین ديیشمه‌سی ایسلام جمهورییتی حوزلرینده تحصیللی آذربایجان روحانیلری‌نین پتانسیل تأثیر و تهدیدلرینی آزالدا بیلر.
شیعه مذهبی ایسلام جمهورییتی‌نین شیعه اهالیسی اولان اؤلکلرین ایشلرینه قاریشماقدا ایلک و ان تأثیرلی سلاحدیر. موتخصیصلر حساب ائدیرلر کی، عراق، بحرین، یمن و پاکیستانلا موقایسه‌‌ده ایرانین آذربایجان جمهورییتی شیعه‌‌‌لرینه تأثیری‌نین اولماماسی‌نین اساس سببلرینی ایکی حالدا آراشدیرماق اولار.
بیرینجیسی، آذربایجان خالقی اؤزلرینی مسلمان حساب ائتسه‌لر و شیعه چوخلوغونا صاحب اولسالار دا، نه مکتبلرده اؤیرنجیلره دینی درسلر وئریلیر و نده حؤکومتین بئله بیر مقصدی واردیر. آذربایجان جمهورییتی درسلیگینده دینله باغلی تاپیلا بیله‌جک یگانه شئی اورتا مکتبده موختلیف دینلر اوزره سوسیال تحصیل درسلیگینده قیساجا وئریلن بیلگیدیر. آنجاق بو، اهل بِیتی سئون آزلیغین اینکار ائدیلمه‌سی دئییل و بعضیلری ایسلام جمهورییتینی اوتوپییا حساب ائدیرلر.
بو باره‌ده ایران ایسلام جمهورییتی طرفداری بیر گنج ایران‌وایره دئییر «بیز حؤکومتدن چوخ شئی ایستمیریک، شیعه اولدوغوموزا حؤرمتله یاناشسین و شیعه روحانیلرینی حبس ائتمه‌سین. ایران شیعه‌‌‌لرین راحت اولدوغو یگانه یئردیر و شیعه‌‌‌لرین اولدوغو هر یئرده شیعه‌‌‌لر مظلومدور.» اوندان ایراندا و اونون دینی شهرلرینده یاشاماق ایسته‌ییب-ایسته‌مه‌دیگینی سوروشدوق: «ایسته‌دیگیم واخت مشهد و قوم شهرلرینه گئدیرم و اورادا دوستلاریم وار. عائله‌‌‌مله مشهدده و یا قومدا یاشاماق ایسته‌یردیم، آما بوتون عائله‌‌‌می و دوستلاریمی اؤزومله آپارا بیلمه‌رم.»
بونونلا یاناشی، عراق، بحرین، یمن و پاکیستان شیعه روحانیلریندن و یا درین ایسلامچی دین آداملاریندان فرقلی اولاراق، بیر و یا ایکی آزلیق قروپو استثنا اولماقلا، آذربایجان شیعه روحانیلری‌نین آشیری فعالیتلری ویا آشیری سیاسی طلبلری اولمامیش.
آذربایجان جمهورییتی‌نین تهرانداکی کئچمیش سفیری و آنکارا بیلیم‌یوردونون تاریخ پروفسورو «نصیب نصیبلی» ایران‌وایره وئردیگی موصاحیبه‌ده ایسلام جمهورییتی‌نین دینی استراتژیسینین آذربایجان جمهورییتینده تأثیر گؤسترمه‌دیگیندن دانیشدی و علاوه ائتدی: «کئچمیش سووئت اتفاقیندان قالان یگانه موثبت ارث بو حاکیميتین لائیکلیگیدیر. آذربایجان خالقی اؤز موسلمانلیغینی قبول ائدیر، لاکین اکثريتی ایسلامی وظیفه‌‌‌سینی یئرینه گتیرمیر و بو دا ایسلام جمهورییتی‌نین آذربایجان جمهورییتینه تأثیر ائده بیلمه‌مه‌سی‌نین اساس عاملیدیر. ایسلام جمهورییتی دیگر شیعه اؤلکلرینده آکتیو اولدوغوندان داها چوخ آذربایجانا نفوذ ائتمه‌یه چالیشدی، آما اوغورسوز اولدو.»
ایکینجیسی، داغلیق قاراباغ مسئله‌‌سینده آذربایجان جمهورییتینی خالقی‌نین ایسلام جمهورییتینه قارشی پیس باخیشی واردیر. ایسلام جمهورییتی ایله عراق آراسینداکی سککیز ایللیک موحاریبه‌‌‌دن سونرا ایسلام جمهورییتی مینلرله ایتکی ایله موحاریبه‌‌‌ده قالیب گلدیگینی دوشونوردو و داغلیق قاراباغین آزاد ائدیلمه‌سی اوچون موحاریبه تجروبه‌سی‌نین آذربایجان جمهورییتینه وئریلمه‌سینی طلب ائتدی. ایران حربی مصلحتچیلری‌نین ایلک قروپو ۱۹۹۰-جی ایللرده جاسوسلوق و اؤلکه‌نین داخیلی ایشلرینه قاریشماق اتهامی ایله، سونرادان آذربایجان جمهورییتی‌نین او زامانکی جمهورباشقانی «حید علی‌اف» طرفیندن قووولدولار. اردبیلین کئچمیش ملت‌وکیلی «منصور حقیقت‌پور»، آذربایجان جمهورییتینده آیریجا جاسوسلوق پرونده‌سی اولان بو حربی مصلحتچیلردن بیری ایدی.
داغلیق قاراباغ موناقیشه‌سی ایللر اؤنجه باشلایان و حل اولونمامیش آذربایجان جمهورییتی ایله ارمنیستان آراسینداکی اراضی موباحیثه‌سیدیر. بو سرحد موباحیثه‌سی بعضاً ایکی اؤلکه آراسینداکی گرگینلیک و حربی قارشیدورمالارا سبب اولونور.
آنجاق آیت الله خامنه‌ای، سرحدین هر ایکی طرفینده‌کی میلیونلارلا آذربایجانلی‌نین داغلیق قاراباغا حساسلیغی‌نین فرقینده‌دیر، «داغلیق قاراباغی» بیر ایسلام دیاری آدلاندیریر و آذربایجانین موختلیف شهرلرینده‌کی جوما نمازلاریندا جوما ایماملاری زامان-زامان خطبه‌‌‌لرینده داغلیق قاراباغدان دانیشیرلار. بو شکیلده ان فعال جوما ایمامی اردبیلین جوما ایمامی اولان «سید حسن عاملی»دیر. او خوطبه‌‌‌لری‌نین اکثريتینده اردبیل عبادتچیلریندن چوخ آذربایجان جمهورییتی خالقی ایله دانیشیر.
ایسلام جمهورییتی‌نین بعضی چئوره‌لرینده آذربایجان جمهورییتی‌نین اسرائیله یاخین اولماسی و ایسلام جمهورییتی ایله ایشبیرلیگی ائتمه‌مه‌سی باره‌ده صؤحبتلر گئدیر و ادعا اولونور کی، اگر آذربایجان جمهورییتی ایران ایسلام جمهورییتینه یاخینلاشارسا، ایسلام جمهورییتی بو مسئله‌نی حل ائده بیلر و موناقیشه‌نی دایاندیرا بیلر. جناب نصیبلی بو باره‌ده ایران‌وایره دانیشاراق دئدی: «بوتون دونیا ایسلام جمهورییتی‌نین یالانلاریندان خبرداردیر. آذربایجان جمهورییتی ده بیلیر کی، ایسلام جمهورییتی دئدیکلریندن داها ضعیفدیر. بیر آی ایچینده اؤز اوچاغینی ووران، وطنداشلاری‌نین حیاتینی ایتیرن و اؤز گمیسینی ووردوقدان سونرا، راکت سیستمی صحوی ویا شخصی بیر صحو دئین اؤلکه، دئمک اولار کی، هئچ بیر گوجه صاحب دئییل. وطنداشلارینی اؤلدورن بیر اؤلکه، مسلمانلارین و شیعه‌‌‌لرین لیدری اولدوغونو ادعا ائده بیلمز. آذربایجان حؤکومتی و خالقی بوندان خبرداردیر.»
پروژه نفوذ؛ جمهوری‌اسلامی روی شیعیان جمهوری‌آذربایجان چگونه تاثیر می‌گذارد – ابراهیم رمضانی
در روزهای اخیر عکسی از دست قطع‌شده «قاسم سلیمانی»، فرمانده سابق سپاه قدس در شبکه‌های اجتماعی مربوط به جمهوری آذربایجان از طرف کانال‌های وابسته به سپاه در حال پخش است. زیر عکس نوشته شده است: «بعد از ترور و قطع شدن این دست مثل اینکه دست دادن در دنیا حرام شد. دنیا با شهید کردن سلیمانی خشم خدا را برانگیخت.» جمهوری اسلامی در کشورهایی که شیعیان بخشی از آن جامعه را تشکیل می‌دهند پیوسته به فعالیت پرداخته است، نمونه‌هایی ازاین‌دست فعالیت‌های ایران را در عراق، لبنان، بحرین، یمن، جمهوری آذربایجان و حتی پاکستان و گرجستان شاهد هستیم. رسانه‌ها و مراکز تحقیقاتی جهان در مورد سیاست‌های توسعه‌طلبانه جمهوری اسلامی در خاورمیانه بسیار نوشته‌اند. بااین‌حال، تعداد کمی از رسانه‌ها و مراکز تحقیقاتی توجه کافی به مداخلات روزافزون ایران در قفقاز دارند. این منطقه دارای سه جمهوری مهم سابق اتحاد جماهیر شوروی است. گرجستان که روابط پیچیده‌ای با روسیه دارد و مسیر ادغام اروپا را در پیش گرفته است. ارمنستان مسیحی که متحد روسیه است و جمهوری آذربایجان سکولار که متحد ترکیه بوده و بیشترین درصد جمعیت شیعه را پس از ایران دارد.
نارداران و مساله امنیت ملی جمهوری آذربایجان در تاریخ ۲۶نوامبر۲۰۱۵ در آستانه اربعین، نیروهای امنیتی جمهوری آذربایجان عملیاتی با عنوان خنثی‌سازی یک گروه مسلح انجام داد، گفته شد این گروه مسلح تحت پوشش دینی قصد آشوب و اقدامات تروریستی علیه مقامات دولتی با هدف ایجاد یک کشور مذهبی را داشتند، در این درگیری بین نیروهای امنیتی و ساکنان منطقه، ۷ نفر ازجمله دو نیروی امنیتی کشته شدند و ۱۶ نفر از اعضای «جنبش اتحاد مسلمانان جمهوری آذربایجان» دستگیر شدند. این عملیات به نام «نارداران» معروف شد. بعد از این حوادث جمهوری اسلامی که از طرف برخی نهادها و خبرگزاری‌های جمهوری آذربایجان به دخالت در حوادث نارداران متهم شد این اتهامات را رد کرد و جمهوری آذربایجان را به خویشتن‌داری در قبال عواطف و احساسات دینی مردم مسلمان آن کشور دعوت کرد.
«سیاوش نوروزاوف»، رییس کمیته ادیان مجلس جمهوری آذربایجان می‌گوید: «ساکنان نارداران اغلب انسان‌های دینداری هستند. بااین‌وجود، باید اذعان کرد که افرادی در نارداران وجود دارند که تحت‌تاثیر دولت دیگری هستند که در آن کشور تحصیل کرده و آموزش دیده‌اند و تحت حمایت‌های مالی آن کشور عمل می‌کنند. بسیاری از افراط‌گرایان مذهبی نیز آنجا را به‌عنوان پایگاه خود برگزیده‌اند.» وی از تلاش‌های جمهوری اسلامی برای تاثیرگذاری بر روی شیعیان آذربایجان گفته و به «منصور حقیقت‌پور»، عضو سابق سپاه پاسداران و نماینده سابق اردبیل در «مجلس شورای اسلامی» اشاره کرده و می‌گوید: «حقیقت‌پور در موقعی که در سفارت ایران در جمهوری آذربایجان کار می‌کرد مشغول اقدامات خرابکارانه و ارائه اطلاعات به ارمنستان بود که پرونده‌ای هم در آن زمان برای وی تشکیل شده بود. او در آن زمان هم در نارداران برای خود گروهی تشکیل داده بود و امروز هم به دفاع از گروه‌های دستگیرشده در نارداران مشغول است.»
جمهوری آذربایجان ایران را به دخالت در امور داخلی خود متهم می‌کند ولی سفارت جمهوری اسلامی در باکو این ادعاها را رد کرده و رسانه‌های داخلی ایران از دخالت‌های اسراییل در جمهوری آذربایجان می‌گویند. حتی «برهان حشمتی»، نماینده سابق صداوسیما در جمهوری آذربایجان از نقش این کشور در کشته شدن «مسعود علیمحمدی» گفته و می‌افزاید: «در بحث ترور دانشمندان هسته‌ای هم اسراییلی‌ها جمالی فشی (متهم به ترور مسعود علی محمدی) را از فرودگاه باکو بدون اینکه مهر فرودگاه باکو در گذرنامه‌اش بخورد به اسراییل منتقل کرده و آموزش دادند تا شهید علیمحمدی را ترور کند.»
«سید ابراهیم ابراهیمی»، رایزن فرهنگی وقت ایران در جمهوری آذربایجان، در سوالی درباره وظیفه ایران در قبال شیعیان جمهوری آذربایجان از حس نوع‌دوستی جمهوری اسلامی سخن گفته و در پاسخ به این سوال که وظیفه جمهوری اسلامی در قبال شیعیان جمهوری آذربایجان چیست می‌گوید: «باید با تشکیل جلسه، نشست‌های عمومی و همایش‌ها در قالب راهپیمایی و احضار سفیر آذربایجان و دعوت به سخنرانی از وی در جمع مردم شهرهایی مثل اردبیل، تبریز و یا تهران در خصوص پاسخگویی به اینکه چرا دولت آذربایجان به چنین اقداماتی دست میزند، انجام گیرد.» او معتقد است حاکمیت جمهوری آذربایجان «تحملی در برابر عناصر دینی و شعایر مذهبی ندارد، هرچند که یک کشور مسلمان است.»
بعد از حوادث نارداران در برخی شهرهای جمهوری اسلامی ازجمله، تبریز، اردبیل، زنجان، ارومیه، همدان و بیجار مراسم عزاداری برای کشته‌شدگان حوادث نارداران با عنوان «یادواره شهدای نارداران» برگزار شد.
زمینه‌های فعالیت‌های جمهوری اسلامی در جمهوری آذربایجان
در سال‌های اخیر نهادهای وابسته به جمهوری اسلامی به‌عنوان بازوی مذهب‌گرایی ایران و ابزار ژئوپولیتیک شیعه در جمهوری آذربایجان فعالیت گسترده‌ای داشته‌اند. سازمان‌دهی و ایجاد امکان تحصیل رایگان طلاب آذربایجانی در حوزه‌های علمیه، اعزام جوانان به ایران برای دریافت آموزش‌های دینی در دانشگاه‌ها، فرستادن روحانیون به جمهوری آذربایجان برای تبلیغ مذهب تشیع، تأمین اعتبار فعالیت‌های سازمان‌های مختلف طرفدار جمهوری اسلامی و برگزاری برنامه‌های مربوط به عاشورا، فعالیت در شبکه‌های اجتماعی و به راه انداختن وبسایت به زبان ترکی آذربایجانی و تبلیغ مذهب تشیع و فعالیت ۲۰ ساله کمیته امداد در شهرهای مختلف جمهوری آذربایجان، تنها بخشی از فعالیت‌های جمهوری اسلامی در جمهوری آذربایجان است.
وب‌سایت‌های طرفدار جمهوری اسلامی که به زبان ترکی آذربایجانی نیز در منطقه فعالیت می‌کنند تعدادشان به بیش از پنجاه وبسایت می‌رسد. به‌جز سایت‌های خبری که در ایران ثبت شده‌اند و زبان ترکی آذربایجانی را هم پوشش می‌دهند سایت‌های دیگری با دامنه اینترنتی آذربایجان ثبت شده‌اند که اخبار و مقالات تبلیغاتی را با کیفیت پایین می‌توان در همه این سایت‌ها مشاهده کرد. مشاور یکی از مقامات کشور جمهوری آذربایجان در گفتگو با ایران‌وایر می‌گوید: «ما فکر نمی‌کنیم که این سایت‌ها بتوانند تاثیر چندانی بر روی مردم آذربایجان داشته باشند و این به این معنی نیست که بر روی این فعالیت‌ها کنترل نداشته باشیم بلکه برعکس هم کنترل داریم و هم اینکه دولت جمهوری آذربایجان با توجه به حساسیتی که بر روی این مسایل دارد نظارت کافی بر روی فعالیت این وب‌سایت‌ها دارد.»
کمیته امداد امام خمینی که تا سال ۲۰۱۱ به‌صورت فعال در جمهوری آذربایجان حضور داشت یکی دیگر از زمینه‌های فعالیت جمهوری اسلامی در آن کشور بود. به گزارش سایت رسمی كمیته امداد امام خمینی، تعداد واحدهای كمیته امداد در جمهوری آذربایجان ۵۵ واحد، شامل یك اداره كل مستقر در شهر باكو، چهار شاخه اصلی (در شهرهای باكو، لنكران، گویچای و گنجه)، ۱۶ كارگاه آموزشی، ۱۹ شعبه توزیع، پنج واحد فرهنگی، پنج واحد درمانی و پنج واحد دیگر است. كمیته امداد ۴۶۴ شهر و روستای جمهوری آذربایجان را تحت پوشش قرار داده بود. از سال ۲۰۱۱ که فعالیت تمامی شعب این کمیته در جمهوری آذربایجان به حالت تعلیق درآمده بود از سال ۲۰۱۴ به‌طورکلی فعالیت این کمیته در جمهوری آذربایجان متوقف شده است.
گفته میشود دلیل این تعلیق و توقف کار حمایت کمیته امداد از تجزیه‌طلبی در جمهوری آذربایجان عنوان شده است. پیش‌تر سایت خبری- تحلیلی «مدیا فروم» جمهوری آذربایجان با استناد به یک منبع رسمی که نامی از وی برده نشده، شعبه کمیته امداد امام خمینی در جمهوری آذربایجان را به حمایت از تجزیه‌طلبی در این جمهوری متهم کرد بود. بااین‌حال «پاک‌آئین» سفیر سابق جمهوری اسلامی در جمهوری آذربایجان مدعی شده است که کمیته امداد در بیست سال فعالیت خود در این کشور نزدیک به ۴۳ میلیون دلار هزینه کرده است.
تدابیر جمهوری آذربایجان در قبال توسعه‌طلبی مذهبی جمهوری اسلامی جمهوری
آذربایجان از سال ۲۰۱۵ به طرز چشمگیری تعداد روحانیون ایرانی را در این کشور کاهش داده است. با افزایش دخالت مبلغین ایرانی در بین شیعیان جمهوری آذربایجان، این کشور مثل قبل به‌راحتی به این مبلغین اجازه فعالیت نمی‌دهد. حکومت در اولین اقدام بعد از قضایای نارداران، امامت آخوندهای آذربایجانی را که در حوزه‌های علمیه ایران تحصیل کرده‌اند ممنوع کرده است و همچنین با تاسیس «انستیتوی الهیات آذربایجان» در سال ۲۰۱۸ دانشجویان آذربایجانی را می‌پذیرد. با اینکه در سال ۱۳۹۳ «دانشکده الهیات دانشگاه باکو» با همکاری بنیاد امور دینی ترکیه تاسیس شده بود ولی انستیتوی الهیات آذربایجان دارای کارکرد موازی با فعالیت‌های تبلیغی جمهوری اسلامی است.
مقامات جمهوری آذربایجان برای به حداقل رساندن تاثیر احتمالی جمهوری اسلامی بر جامعه شیعه آذربایجان و تضعیف اعتبار حوزه‌های علمیه ایران این اقدام را انجام داده‌اند. جایگزینی روحانیون معتدل، با روحانیون تحصیل‌کرده در ایران، می‌تواند از تاثیرات و تهدیدات احتمالی روحانیون آذربایجانی تحصیل‌کرده در حوزه‌های علمیه جمهوری اسلامی بکاهد. مذهب شیعی اولین و تاثیرگذارترین سلاح جمهوری اسلامی برای دخالت در امور کشورهایی است که جمعیت شیعی دارند. کارشناسان معتقدند اصلی‌ترین دلایل عدم تاثیرگذاری ایران بر روی شیعیان جمهوری آذربایجان، به نسبت عراق، بحرین، یمن و پاکستان را می‌توان در دو مورد بررسی کرد.
اول اینکه مردم آذربایجان هرچند خود را مسلمان و با اکثریت شیعه قلمداد می‌کنند ولی نه هیچ‌گونه دروس دینی در مدارس به دانش‌آموزان آموخته میشود و نه اینکه حکومت چنین هدفی را دنبال می‌کند. تنها مطلبی که راجع به دین در کتاب درسی جمهوری آذربایجان می‌توان یافت مربوط به دوره راهنمایی است که در کتاب تعلیمات اجتماعی به‌طور مختصر در مورد ادیان مختلف توضیحاتی ارائه شده است. به‌هرحال این منکر اقلیتی نیست که عاشق اهل‌بیت هستند و بعضی از آن‌ها جمهوری اسلامی را مدینه فاضله می‌دانند
یکی از جوانان طرفدار جمهوری اسلامی در آذربایجان در گفتگو با ایران‌وایر می‌گوید «ما از حکومت چیز زیادی نمی‌خواهیم، به شیعه بودن ما احترام بگذارد و روحانیان شیعه را دستگیر و زندانی نکند. ایران تنها جایی است که شیعیان راحت هستند و به‌غیراز ایران در تمام جاهایی که شیعه هست به شیعیان ظلم می‌کنند.» از وی درباره اینکه آیا حاضر هست در ایران و شهرهای مذهبی‌اش زندگی کند پرسیدیم «هر وقت اراده کنم به مشهد و قم می‌روم آنجا دوستانی هم دارم. دوست داشتم همراه خانواده‌ام در مشهد و یا قم زندگی می‌کردم ولی نمی‌توانم تمام خانواده و دوستانم را با خودم ببرم.»
بااین‌حال، برخلاف روحانیون شیعی عراقی، بحرینی، یمنی و پاکستانی یا روحانیون عمیقا طرفدار جمهوری اسلامی، اعضای روحانیت شیعه آذربایجان به‌جز یکی دو گروه اقلیت سابقه فعالیت‌های افراطی‌گری نداشته و درخواست‌های سیاسی افراطی را نیز نداشته‌اند. «نصیب نصیبلی»، سفیر سابق جمهوری آذربایجان در تهران و استاد تاریخ دانشگاه آنکارا در گفتگو با ایران‌وایر درباره عدم موفقیت استراتژی مذهب‌گرایی جمهوری اسلامی برای نفوذ در جمهوری آذربایجان گفته و می‌افزاید: «تنها میراث مثبتی که از شوری سابق برای جمهوری آذربایجان به یادگار ماند لائیک بودن دولت است. مردم آذربایجان به مسلمان بودن خود اذعان می‌کنند ولی اکثریت آن‌ها اسلام را به‌جا نمی‌آورند و این اصلی‌ترین عامل در ناتوانی جمهوری اسلامی برای نفوذ در جمهوری آذربایجان است. جمهوری اسلامی بیشتر از آنچه در سایر کشورهای شیعه فعال است سعی کرد در کشور آذربایجان نفوذ بکند که موفق نشد.»
دوم اینکه در افکار عمومی جمهوری آذربایجان، نسبت به جمهوری اسلامی در مورد مساله «قره‌باغ» بدبینی وجود دارد. بعد از جنگ هشت‌ساله جمهوری اسلامی و عراق که جمهوری اسلامی با هزاران کشته خود را پیروز جنگ می‌دانست خواستار انتقال تجربیات جنگی‌اش به جمهوری آذربایجان برای آزادسازی قره‌باغ شد. اولین گروه از مستشاران نظامی ایران در دهه ۹۰ میلادی برای آموزش نیروهای آذربایجانی به آن کشور رفتند که بعدا از طرف «حیدر علی‌اف»، رسیس‌جمهور وقت جمهوری آذربایجان به اتهام جاسوسی و دخالت در امور داخلی از این کشور اخراج شدند. منصور حقیقت‌پور نماینده اسبق اردبیل یکی از این مستشاران نظامی بود که پرونده جداگانه‌ای با عنوان جاسوسی در جمهوری آذربایجان داشت
مساله قره‌باغ یک مناقشه ارضی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان است که از سال‌ها پیش آغاز شده و حل نشده است. این مناقشه مرزی چند وقت یک‌بار با تنش و درگیری نظامی بین دو کشور همراه است. بااین‌حال، آیت‌الله خامنه‌ای از حساسیت میلیون‌ها آذربایجانی در دو سوی مرز نسبت به قره‌باغ آگاه است تا جایی که «قره‌باغ» را خاک اسلام می‌نامد و امام‌جمعه در شهرهای مختلف آذربایجان در خطبه‌هایشان هرازگاهی به قره‌باغ اشاره‌ای می‌کنند. فعال‌ترین امام‌جمعه در این راه «سید حسن عاملی»، امام‌جمعه اردبیل هست که در بیشتر خطبه‌ها روی سخنش با مردم جمهوری آذربایجان است تا نمازگزاران اردبیلی.
در برخی محافل جمهوری اسلامی از نزدیکی جمهوری آذربایجان به اسراییل و عدم همکاری با جمهوری اسلامی سخن می‌گویند و این ادعا مطرح میشود که اگر جمهوری آذربایجان به جمهوری اسلامی نزدیک شود، جمهوری اسلامی می‌تواند این مساله را حل و مناقشه را پایان دهد. آقای نصیبلی دراین‌باره به ایران‌وایر گفت: «همه دنیا به دروغ‌های جمهوری اسلامی آگاه هستند. جمهوری آذربایجان هم می‌داند که جمهوری اسلامی از آنچه می‌گوید ضعیف‌تر است. کشوری که در طول یک ماه هم هواپیمای خود را ساقط کرده و جان شهروندان خود را می‌گیرد و هم کشتی خود را میزند و بعد هر دو را اشتباه سیستم موشکی و یا فردی می‌خواند در واقع قدرتی ندارد. کشوری که شهروندان خود را می‌کشد نمی‌تواند ادعای رهبری مسلمانان و شیعیان را داشته باشد. دولت و ملت آذربایجان به این مساله آگاه هستند.»
