فرهنگ یاشماق بین ترک‌های ایران – یونس رجایی

چکیده

یاشماق جهت پوشاندن نیمه پایین صورت تا روی لب‌ها می‌باشد که در جوامع ترکی به یاشماق و یا یاشماک شناخته می‌شود و در جوامع عربی به حجاب ترکی معروف است. یاشماق علاوه بر اینکه نوعی حجاب به حساب می‌آید، به عنوان آرایش صورت نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و به معنای حجاب رواج داده شده توسط اسلام نیست و قدمت آن به پیش‌تر از ظهور دین مبین اسلام می‌رسد. فرهنگ یاشماق بخشی از آیین ترکان باستان می‌باشد که تا به امروز به اشکال گوناگونی حفظ شده است و اگرچه با ظهور مدرنیته رو به فراموشی است، اما در اکثر مناطقی که پایبند اصول فرهنگی خویش هستند، استفاده می‌گردد.

واژگان کلیدی: یاشماق، یاشماک، حجاب ترکی، ترکان باستان

1- مقدمه

یاشماق از رسوم کهن ترکان به معنی نیمه پوشاندن صورت تا بالای لب‌ها می‌باشد و تمرین سکوت در برابر بزرگ‌ترها است که در میان اکثر ترک‌های ایران با تفاوت‌هایی در نوع پوشش دیده می‌شود و این یک آیین شامانیسم می‌باشد [1]. شامانیسم یکی از ابتدایی‌ترین و باستانی‌ترین سنت‌های مذهبی ترکان باستان است. شامان‌ها بر این باور بودند که با این کار ارواح خبیثه و شیطانی را از خود دور می‌کنند و به عبارتی اجازه ورود ارواح خبیثه به روح و بدن انسان را سلب می‌کنند.

2- یاشماق یک بانوی ترک خراسان

بانوی تورک و تورکمن نباید فراموش کند که یاشماق بر اساس فلسفه‌ای در طی قرن‌ها در فرهنگمان ریشه داشته است و امروز با تکیه بر همان فلسفه و هدف که مبنای هرگونه کرامت و نجابت و عزت بوده است باید به یاشماق نگاه کرد و ارزش بنیادین آن را نبایست فراموش نمود [2].

در تصویر 1 یاشماق گرفتن یک بانوی ترک خراسان نشان داده شده است.

لغت‌نامه دهخدا یاشماق را چنین معنی می‌کند:

چارقدی که زنان ترک سر و نیمه زیرین روی را بدان پوشند؛ لچکی که بر زنخ بندند؛ چانه‌بند.

فرهنگ فارسی عمید یاشماق را چنین توضیح داده است:

نقاب؛ نقابی که زنان ترک بر چهره می‌اندازند.

در طول تمام دوران و در بسیاری از تمدن‌ها سطوح مختلفی از پوشش در شکل گوناگون وجود داشته است. یافته‌ها حاکی از آن هست که مردان و زنان هنگام حضور در اجتماع دارای مقداری پوشش بوده‌اند و این حجاب به معنای حجاب اسلامی نیست و در مورد حدود آن همواره تفاوت‌هایی وجود داشته است.

 

3- قدمت یاشماق

با نگاهی به تاریخ، عناصر طبيعي چهارگانه (آب، آتش، خاك و باد) در نزد ايرانيان مقدس بوده است و نباید آن‌ها را با پلیدی‌ها (از جمله با دميدن نفس) آلوده ساخت. به همين‌سان شاهنشاهان نيز وجودهاي مقدس و محترمي بشمار می‌رفتند و نمی‌بایست دم و نفس كسانی ديگر به ايشان برسد. براي جلوگيري از اين كار رسم بر اين بود كه همه مردم می‌بایست چند گامي از شاهنشاهان فاصله بگيرند و از اندازه معيني پیش‌تر نروند و اگر به دلیلی ناچار بودند كه نزدیک‌تر روند، می‌بایست هنگام سخن گفتن دست در برابر دهان خويش می‌گرفتند و يا سر و دهان خود را با پارچه و شالي می‌پوشاندند.

چنانچه در نقش برجسته‌ها نیز پیدا است، افراد هنگام گزارش دادن به شاهنشاهان و یا افرادی به ناچار مجبور بودند نزدیک شاه باشند، جلوی دهان خود را با دست و یا دستمال گرفته‌اند تا مانع دمیده شدن نفسشان به چهره شاه شوند [3].

در صده گذشته، مردان نیز یاشماق می‌بستند که با شروع مدرنیته و کشف حجاب رضاخانی کلاً یاشماق مردان از بین رفت ولی خوشبختانه این فرهنگ زیبا برای حفظ و حراست از کیان بانوان ترک حفظ شد و حال می‌بایست این ملکه خانواده برای جلوگیری از دمیده شدن نفس بیگانه بر چهره پاکش از یاشماق استفاده نماید. در تصویر شماره 2 نمونه‌ای از یاشماق مردان آورده شده که از سنگ برجسته‌های باستانی تصویرسازی گردیده است.

یکی از مسائلی که مطرح می‌شود این است که یاشماق از ارکان حجاب به حساب می‌آید یا یک مسئله آیینی می‌باشد؟

برای پاسخی نسبی به این مسئله باید نگاهی به حدود پوشش حجاب و قدمت یاشماق داشت. در ابتدا باید دید برای اینکه چهره بانوی ترک از نگاه نامحرم محفوظ بماند از این یاشماق استفاده می‌شود و در واقع همان حجاب هست که با پذیرش اسلام وارد فرهنگ ترکی شده است؟

یاشماق به معنی حجاب رواج داده شده توسط اسلام نیست، شهید مطهری حجاب را امری مربوط به زمان پیامبر می‌داند که دین مبین اسلام آن را واجب و فراگیر کرده است و از زبان عایشه (رض) همسر پیامبر (ص) نقل می‌کند که فرموده است: “مرحبا به زنان انصار که با نزول سوره نور یک نفر از آن‌ها دیده نشد مانند سابق بیرون بیاید، سر خود را با روسری‌های مشکی می‌پوشاندند، با توجه به فرمایشات شهید مطهری در مورد حجاب معلوم می‌گردد حجاب به معنای امروزی آن اصلاً رایج نبوده، در صورتی که با برداشت‌هایی از سنگ‌نگارهای تاریخی ماقبل دین مبین اسلام مانند تصویر شماره 2، یاشماق یا پوشش دهان در برخی جوامع از جمله ترکان رواج داشته است.

حجاب از دیدگاه فقها یکی از احکام اسلامی است و اصطلاحاً عبارت است از پوشاندن ضروری مو و سایر اعضای بدن به جز صورت و دو دست و گاهی پاها توسط زنان مسلمان (تنها در صورتی که کنیز نباشند) [4].

با توجه به اینکه از دیدگاه دین مبین اسلام پوشاندن صورت از ضروریات حجاب نمی‌باشد، ولی یاشماق بین بانوان ترک یک فرهنگ فراگیر هست. آنچه که مسلم هست یاشماق سوای از حجاب است و یک مسئله آیینی می‌باشد. قدمت یاشماق به قبل از ظهور اسلام می‌رسد و به صورت یک آیین می‌باشد که طی هزاره‌ها به شکل کنونی در آمده است و موجودیت خود را حفظ کرده و نشان دهنده قداست و کرامت زنان ترک می‌باشد.

در زبان ترکی برای بانوان از واژه‌های “خانم” و “خاتون” استفاده می‌شود که “خان + م” به معنای “تاج سرم و ملکه‌ام” می‌باشد و “خاتون” به معنای “همسر شاهان” و یا “همسر شاهزادگان” و یا به معنای “بانوی بزرگوار” می‌باشد [5].

در فرهنگی که زن حکم یک ملکه را برای جامعه و خانواده‌اش دارد، باید هم چون قدیس باشد و از دید نامحرمان چهره‌اش محفوظ بماند و این نشان از محجوبیت و محفوظ به حیا بودن بانوان ترک می‌باشد.

یک بانوی ترک معتقد است نفسش صرفاً متعلق به همسرش است و فقط نفس همسر او می‌تواند بر چهره او دمیده شود. همین اصل موجب شکل‌گیری فرهنگ زیبای یاشماق شده است و با وجود مدرنیته، این فرهنگ همچنان در بین تمام ترکان کم و بیش حفظ شده است و این فرهنگ زنده بین تمام ترکان ایران بلاخص ترکان خراسان و ترک‌های ترکمن و ترکان آذربایجان مشاهده می‌گردد.

تصویر شماره 3 مربوط به یاشماق گرفتن بانوان ترک و ترکمن می‌باشد که نشان دهنده فراگیر بودن این فرهنگ بین جامعه ترک می‌باشد.

4- تفاوت اوزقاچماق و یاشماق

در برخی نوشته‌ها مشاهده می‌گردد که نویسندگان تفاوتی بین اوزقاچماق یا یوز قاچماق (رو گرفتن) نو عروسان و یاشماق قائل نیستند، در صورتی که این دو، دو موضوع موازی ولی جدا از هم هستند.

اوزقاچماق (رو گرفتن عروس) یا اوزتوتماق یعنی تحمل و سکوت، سکوت عروس هر چه بیشتر باشد، نشان دهنده نجابت بیشتر او است و احترام او در بین اقوام همسر افزون می‌یابد. اوزقاچماق و یا اوزتوتماق صرفاً برای خانم‌های تازه عروس هست. اوزتوتماق یعنی پوشاندن سر و صورت نو عروسان در برابر پدر شوهر یا برادر بزرگ‌تر شوهر است (حتی برای مردان همسایه هم که سن و سالش از شوهر عروس بیشتر باشد، رواج دارد) و پوشاندن چهره بدین صورت می‌باشد که چادر تا جلوی چشمان و چارقد نیز تا بالای لب‌ها را می‌گیرد. همچنین، حرف نزدن آن‌ها در برابر پدر شوهر و برادر بزرگ‌تر شوهر حتی در پشت گوشی تلفن، این رسم را بیشتر بزرگان و ریش‌سفیدان یک نوع احترام از جانب نو عروس به خود تلقی می‌کنند.

که برخی از پدر شوهرها و برادر شوهرها با دادن یک کادو، مثلاً مبلغی پول و یا قطعه‌ای طلا به نو عروس در همان شب عروسی به او اعلام می‌کنند که راحت باشد و نیاز به اوزقوچماق (رو گرفتن) از آن‌ها نیست و برخی نیز چند ماه و یا یک سال بعد از عروسی طول می‌کشد تا از عروس خود بخواهند روی خود را از آن‌ها نپوشاند. یاشماق توتماق بین همه بانوان ترک رایج هست و همیشه چهره خود را متناسب به فرهنگ منطقه‌ای خود را از نامحرمان تا آخر عمر می‌پوشاند.

5- تفاوت یاشماق گرفتن بین ترک‌های ایران

نحوه پوشش یاشماق ترکان آذربایجان و ترک‌های خراسان تفاوتی ندارد و تقریباً مانند هم یاشماق می‌گیرند و بدین صورت که با همان چارقد و یا شالی که برای پوشاندن سر از آن استفاده می‌کنند، از همان چارقد برای پوشاندن نیمه پایین صورت (تا بالای لب‌ها و گاهی نیز تا تیزی بینی) استفاده می‌نمایند. تصویر شماره 4 مربوط به یاشماق گرفتن بانوان ترک آذربایجانی می‌باشد و در تصویر شماره 5 یاشماق گرفتن بانوان ترک خراسان آورده شده است.

6- یاشماق گرفتن بین بانوان ترک ترکمن

در میان بانوان نخور و گوگلان، یاشماق تمام صورت را می‌پوشاند که برای پوشش از دو نوع چارقد و یا شال استفاده می‌شود که برای پوشش سر از چارقد بلندتر استفاده می‌گردد که تا جلوی چشم‌ها را می‌پوشاند و از یک چارقد نسبتاً کوتاه که یک طرف آن کش دوخته شده به جهت نیفتادن از روی لب‌ها به عنوان یاشماق استفاده می‌نمایند و چهره شخص دیده نمی‌شود ولی در میان یموت‌ها و تکه‌ها یالیق یا چارقدی که برای پوشش سر استفاده می‌کنند با همان جلوی دهان را می‌پوشاند و چهره او دیده می‌شود که تصویر شماره 6 مربوط به پوشش یاشماق بانوی ترکمن نخورلی هست و تصویر شماره 7 نحوه یاشماق گرفتن بانوان ترکمن گوگلان می‌باشد.

7- یاشماق از چه زمانی مضحک شد؟

مسئله برخورد با حجاب از زمان پهلوی شروع شد و با حجاب طوری برخورد شد که مسئله‌ای مضحک و باعث عدم پیشرفت به حساب میاید و آثار نامطلوب کشف حجاب هنوز در ذهن بعضی‌ها مانده است.

در گزارشی از ایالت خراسان که در تاریخ 1315/3/11 آمده است: “بانوان در ولایات با چارقد در معابر عبور مرور می‌کنند، حتی بعضی‌ها چهره خود را به طور مضحک و اشکال گوناگون و عجیبی در آورده‌اند و مستور می‌دارند”[6].

گزارش دیگری از کرمانشاه به تاریخ 1315/4/2 نیز نگارش شده است: “من جمله اکثر بانوان آنجا سر و کله خود را با اشکال مختلف می‌پوشانند و قسمت دیگری با استعمال چارقد و روسری روی خود را مستور و در معابر عمومی به شکل ناشایست و مضحکی عبور مرور می‌نمایند” [7].

اگرچه با توسعه جوامع درک واقعی از جایگاه بانوان و توسعه اجتماعی شاید برخی از یاشماق استفاده ننمایند؛ ولی نباید غافل شد از کسانی که از یاشماق استفاده می‌نمایند، چراکه اینان هستند که فرهنگ بومی و عمیق ترکی را حفظ می‌نمایند.

تصاویر زیر عکس‌های قدیمی‌تری از یاشماق گرفتن بانوان ترک را نشان می‌دهند که عکس شماره 8 مربوط به بانوان ترک ارومیه می‌باشد و عکس 9 مربوط به بانوان ترک خراسان و عکس شماره 10 مربوط به یاشماق گرفتن بانوان ترکیه می‌باشد.

7- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

یاشماق علاوه بر اینکه یک آیین باستانی می‌باشد، به شکل حجاب و البته نوعی آرایش صورت به حساب می‌آید، یاشماق در بین غالب جامعه ترکان با اندکی تغیر مورد استفاده قرار می‌گیرد و این فرهنگ مشترک نشان از ریشه و هویت مشترک تمام ترکان جهان دارد. اگرچه با مدرنیته این فرهنگ زیبا را به فراموشی است، اما این فرهنگ باستانی با همدلی دلسوزان با ارائه آن در قالب‌های مدرن قطعاً مورد استقبال جامعه قرار می‌گیرد.

یونس رجایی¹

1- دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی سازه، فعال در حوزه زبان و فرهنگ ترک، دانشکده مهندسی عمران، دانشگاه سمنان، Younes.rajaee@gmail.com

مراجع

[1] سالاریان، اسماعیل، “نگاهی به فرهنگ ترکان خراسان”، انتشارات درج سخن، سال 1397.

[2] راسخ یلدرم، محمد صالح، “تاریخ و فرهنگ ترکمن‌ها”، انتشارات میوند، سال 1381.

[3] یحیی، ذکا، “نگاهی به کلاه پارسیان”، سال 1342.

[4] کدیور، محسن، “تأملی بر مسئله حجاب”.

[5] بنیاد دایره المعارف اسلامی، “دانش‌نامه جهان اسلام”.

[6] خشونت و فرهنگ، اسناد محرمانه کشف حجاب، پیشین، سند شماره 27.

[7] تغیر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، پیشین، سند شماره 183.