سرزمین هنرپرور آذربایجان در قرون وسطی مولود دو تن از بزرگان علم و هنر و موسیقی جهان اسلام بود: صفی الدین اورموی و عبدالقادر مراغه ای که همراه با ابونصر فارابی از طرف جهان ترک در پیشرفت علم و هنر دنیای اسلام نقش اساسی داشتند.
صفی الدین اورموی دانشمند، خطاط، عالم ریاضی و موسیقی‌دان جهان اسلام در سال 613 هجری قمری در اورمیه از ولایات مشاهیرخیز آذربایجان متولد شد. پس از تحصیلات اولیه به بغداد رفت و در آن شهر به تحصیلات تکمیلی پرداخت و در زمان خلافت مستنصر در دارالعلم مستنصریّه در کتابخانۀ خلیفه به خطاطی مشغول شد. همراه با خطاطی به علم ریاضی و موسیقی نیز پرداخت و مورد توجه خلفای مسلمان قرار گرفت. وی بانی سبک جدیدی از نت نویسی ابجد در جهان اسلام می باشد که بعدها دو موسیقی شناس مشهور اروپایی، آر. ارلانژو و سی فرمر، بدون اطلاع یکدیگر، توانستند نت اورموی را بر روی رباعی به نت مدرن ترجمه کنند.
صفی‌الدّین هنگام فتح بغداد به دست هلاکو در دستگاه او ماندگار شده و به خاطر داشتن هنر موسیقی در دستگاه خان ایلخانی احترام یافت، سپس به ریاست دارالانشاء علاءالدّین عطاملک جوینی رسید. آنگاه به تبریز رفت و به دستور شمس الدّین محمّد جوینی صاحب‌دیوان پسرش هارون را تعلیم موسیقی داد و رسالۀ «شرفیّه» را به نام وی تألیف کرد. زندگانی صفی الدّین اورموی در سالهای بعد با تحقیقات علمی ادامه یافته و سرانجام در سال 693 هجری قمری در سن 80 سالگی وفات یافت.
به گفته جورج فارمر، محقق انگلیسی، همه نویسندگان عرب، فارسی و ترک زبانی که پس از صفی الدین آمده اند، پیرو نظریه او بوده اند. از جمله این دانشمندان می توان به محمد جرجانی، عبدالقادر مراغه ای، قطب الدین شیرازی، عبدالرحمن جامی، زینال الدین حسینی، کوکبی بخاری، درویش علی، میرزا بیگ، میرمحسن نوابی و دانشمند و آهنگساز بزرگ قرن بیستم آذربایجان، عزیر حاجی بیگوف اشاره کرد. عزیر حاجی بیگوف پدر موسیقی آذربایجانی در نوشته های خود از نقش ارزنده صفی الدین اورموی در موسیقی ترک به گرمی یاد نموده در حین کار بر روی آثار خود به اهمیت ویژه «کتاب الادوار» در میان انبوه کتاب ها اشاره کرده است.
وی در فقه و ادب و خط و انشاء و علوم ریاضی و موسیقی و نواختن عود و آلات دیگر موسیقی ید بیضا می‌نمود و از وجودهای استثنایی عهد خود بود و مخصوصاً در موسیقی علمی اهمیّت و اعتبار فراوانی کسب کرده و همواره به این فن مشهور بوده¬است او خط منسوب را بسیار نیکو می نوشت. صفی الدین را مخترع سازی به نام «مغنی» دانسته¬اند و گویند آن ترکیبی از «قانون»، «رباب» و «نزهه» بوده است.
آثار صفی الدّین اورموی به زبان علم آن زمان به عربی بوده است:
1 ـ رسالۀ شرفیّه (الرّساله الشرفیّه فی النسب التألیفیّه) یا «کتاب الموسیقی»
2 ـ کتاب «الادوار فی الموسیقی» یکی از اساسی ترین کتاب موسیقی اسلامی می باشد.
3 ـ فائده فی العلم الموسیقی
4 ـ کتاب الکافی من الشّافی فی علوم العروض و القوافی
براساس مصوبات شورای شهر اورمیه به پاسداشت این هنرمند برجسته اورموی مقرر گردید در آخرین روز هفته فرهنگی اورمیه در سال ۱۴۰۰ که از دوم تا ششم بهمن انجام خواهد گرفت مراسم ویژه ای برای این عالم برجسته آذربایجانی دنیای اسلام برگزار نماید که متاسفانه انجام نشد. امسال هم که هیچ خبری از بزرگداشت صفی الدین اورموی در اورمیه و آذربایجان نیست. هیچ خیابانی و جاده ای هم به نام وی نیست….. براستی اگر صفی الدین اورموی عالمی آذربایجانی و ترک نبود این معاملات با وی می شد؟
