البسه ملی باگذشت زمان از شئون مختلف زندگی همچون اعتقادات، آداب و رسوم، طبقات اجتماعی، شرایط تاریخی و غیره اثر پذیرفت که به‌راستی می‌توان تمامی فرهنگ یک سرزمین را در پوشاک مردم آن جلوه‌گر دانست. رنگ، شکل و دوخت هر تکه جامه نقش و معنای فرهنگی به خود گرفت. امروزه هر پاره از پوشاک و آرایه‌های مربوط به آن‌ها بنا بر ویژگی‌های فرهنگی جامعه‌ای که در آن به کار می‌روند، به صورتی رمزگونه، مفاهیمی را می‌رسانند.
تفاوت‌هایی در لباس زنان قیزیلباش ساکن در شهرستان رامیان و مینودشت استان گلستان وجود دارد. ازجمله این‌که در لباس زنان رامیان از نوارهای رنگین دستباف به نام “جَهَک” برای تزیین استفاده می‌شود که این نوار مانند پارچه ابریشمی در کارگاهی به نام “چالا” بافته می‌شود اما در پیراهن زنان مینودشت به‌منظور تزیین، بخش‌هایی از لباس سوزن‌دوزی می‌شود و یا این‌که زنان رامیان آلِا کالاخا را به‌عنوان سربند و به‌صورت نیم تاجی به روی پیشانی عروس به نشان از تأهل می‌بندند اما زنان مینودشت از پیشانی‌بندی به نام “آلینلیق” که روی آن سوزن‌دوزی شده، استفاده می‌کنند.
دختران قزلباش تا قبل از ازدواج کلاهی به نام کُلته به سر می‌گذارند که قسمت جلویی آن سکه دوزی و با جهک نواردوزی و به همراه روسری ابریشمی قرمزرنگ پوشیده می‌شود. زمانی که می‌خواهند ازدواج کنند، کلتا را برمی‌دارند و آلا کالاخا روی سر می‌گذارند.
“تانبان” یا دامن زنان رامیان را جهک دوزی می‌کنند اما زنان مینودشت لبه دامن را با پارچه‌ای به نام “آلاق بالاق” به رنگ سیاه‌وسفید با راه‌های کج، تزیین می‌کنند، علاوه بر آن در بخش بالایی حاشیه دامن هم با سوزن‌دوزی، نقوشی را به شکل نواری زینت می‌دهند که به آن “تِممان دامن‌شلواری” گفته می‌شود.
وجه تمایز دیگر لباس در” کؤلَه‌جَه باهار” (کت روی کُلجه) است. مدل یقه باهاری زنان رامیان و مینودشت باهم متفاوت بوده و لبه آستین زنان مینودشت با پارچه آلاق بالاق با پهنای ۱۰ سانتی‌متر مزین می‌شود.
از اجزای دیگر لباس زنان این قوم می‌توان به “یاخالیق” اشاره کرد که به‌نوعی پیش جامه‌ای است برای تزیین روی پیراهن که به گردن آویخته می‌شود و با نوارجهک و سکه تزیین‌شده است. تعداد سکه‌ها در پیش جامه نشان از طبقه اجتماعی یا وضعیت اقتصادی آن خانواده دارد.
کؤلَه‌جَه به کت روی لباس گفته می‌شود که آستین آن داری سمبوسه (به شکل مثلث) بوده و تا روی انگشتان را می‌پوشاند. از آرنج تا مچ در قسمت پشت دست باز بوده و با دکمه به هم متصل می‌شود. قسمت زیر بغل کؤلیجه نیز مثل سایر کت‌ها بدون مرغک و باز است. باز بودن زیر بغل برای تهویه هوا در لباس تعبیه می‌شود.
مردان قیزیلباش هم لباسی از ابریشم دست‌بافت به رنگ قرمز به تن می‌کنند از جمله پیراهن قرمز (کؤینک) یا پیراهن کرم‌رنگ ابریشمی (آق تافتان)، سربندی ریشه‌دار (آلا کالاخا)، شال کمر (بَل قورشاق) که ادامه شال از پشت کمر آویخته می‌شود و شلواری (تامان/تومان) با پارچه ابریشمی به نام “آلاق بالاق” با نقوشی از راه‌راه سیاه‌وسفید یا با پارچه پشمی دستباف (چوخا)، جلیقه یا کت پشمی، پا پیچی (دولاق) از جنس پشم با عرض کم و به طول یک متر و نیم که به دور ساق پا می‌پیچند و پاپوشی که به نام “چاروق” به پا می‌کنند.
به‌حکم گذر زمان، تحول اوضاع اجتماعی و روابط با سایر کشورها، تغییرات زیادی در طرز پوشش مردمان ایران به وجود آورده که لباس مردم تورک قزلباش هم از این تحولات بی‌نصیب نماند چراکه امروزه تنها در مراسم این نوع لباس را می‌شود دید؛ اما اگر به این فرهنگ و هنر مردمان، نگاهی نو داشته باشیم چه ازلحاظ اقتصادی، چه ازلحاظ حفظ فرهنگ و هنر مردم این منطقه، تولیدات آن بر جامعه قزلباش تأثیرات بسزایی خواهد داشت، زیرا که لباس آن‌ها از مجموعه هنرهای دستی چون ابریشمکشی، رنگرزی طبیعی، نساجی سنتی، نواربافی، منجوق بافی، سوزن‌دوزی، سکه دوزی و… تشکیل‌شده که موجب اشتغال‌زایی برای گروهی از زنان و دختران منطقه در هر یک از این رشته‌ها خواهد بود.
علاوه بر آن، لباس با توجه به خصوصیات و ویژگی‌هایی که دارد یکی از نمونه‌های عینی و مجسم فرهنگ هر جامعه است که نشانه‌ای از علاقه و اعتقاد آن‌ها به آداب‌ورسوم و هویت فرهنگی‌شان دارد.
مهارت دوخت پوشاک سنتی مردم تورک قیزیلباش در تیرماه ۱۳۹۸ به شماره ۱۸۵۰ در فهرست میراث ناملموس کشور قرار گرفت و به ثبت رسید.
مریم منصوری، کارشناس ثبت میراث ناملموس گلستان.
