مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی روز سه‌شنبه ۲۸ اردیبهشت در جمع خبرنگاران از انتخاب چراغ «پیه‌سوز سفالی به عنوان المان ورودی شهر زیرزمینی تفرش» خبر داد.
به گفته مصطفی مرزبان، به تازگی روند ساخت چراغ پیه‌سوز سفالی «به اتمام رسیده و با انجام لعاب فیروزه‌ای بر روی آن آماده نصب در ورودی شهر است و در معرض دید علاقمندان و گردشگران قرار می‌گیرد.»
انتخاب رنگ لاجوردی برای این چراغ هم احتمالاً مربوط به کشف «۴ هزار و ۵۰۰ قطعه سفال، کاشی‌های زرین‌فام و لاجوردی» در فصل اول این کاوش بوده است.
به گزارش بخش فارسی گروه خبری ای‌ان‌تی، شهر دستکند زیرزمینی تفرش در زیر بافت امروزی شهر تفرش، یکی از شهرهای قدیمی آذربایجان در استان مرکزی (اراک) واقع شده و با ۲۰۰ هکتار وسعت یکی از وسیع‌ترین محوطه‌های زیرزمینی در ایران و خاورمیانه است.
بر اساس داده‌های باستان‌شناسی این شهر دستکند در دوره امپراتوری تورکان سلجوقی ساخته شده و تا دوره امپراتوری تورکان صفوی مورد استفاده قرار گرفته است.
مصطفی مرزبان در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۹۹ گفته بود: «این محوطه با حدود ۲۰۰ هکتار وسعت، وسیع‌ترین محوطه زیرزمینی است که تاکنون از کاوش‌های باستان‌شناسی در ایران گزارش شده است.»
به گفته او، «این محوطه در دوره سلجوقی مورد استفاده قرار می‌گرفته است و پس از این دوره برای همیشه مسدود شده، البته کشف شواهدی از دوره ایلخانی تا قاجار در طبقات فوقانی محوطه نشان می‌دهد احتمالا فضاهای فوقانی به صورت محدود در این ادوار مورد استفاده‌های گوناگونی قرار می‌گرفته است.»
مرزبان پیش‌تر گفته بود: «وسعت محوطه و منطبق بودن فضاهای معماری، که نیاز به نیروی کار فراوانی داشته است، نشان‌دهنده غایتی متعالی و کاربری ویژه‌ای در دوره سلجوقی بوده است.»
بر اساس این گزارش، در نتیجه بررسی‌ها و کاوش‌های انجام گرفته،« شواهدی از طبقات اصلی محوطه یافت شد که شامل فضاهای معماری مسکونی با اتاق‌هایی به ابعاد میانگین ۳ در ۴ متر، چاه‌ها و دسترسی فضایی به طبقات زیرین، شواهدی از قنات قدیمی شهر و یک آب انبار از مهمترین یافته‌های فصل دوم کاوش در دستکند زیرزمینی تفرش است.»
او با اشاره به کشف قطعه سفال‌هایی از دوره سلجوقی در بافت اصلی محوطه گفته بود: «این آثار نشان می‌دهد این دستکند در این دوره استفاده شده و با استناد به پرشدگی‌های پیشین در این دوره مسدود شده است.»
شهرهای زیرزمینی نمونه‌های کم نظیری از نبوغ مردمان در حوزه دفاعی و پدافند غیرعامل هستند و این بخش از معماری کهن با دالان‌های تودرتو و رازناک و معماری ماهرانه و عجیب از جاذبه بالایی برای رونق گردشگری برخوردار است.
دستکندها با هدف ایجاد سرپناه مردمان شهرها در ناملایمات محیطی و خطر حمله دشمنان ایجاد می‌شد و ویژگی بارز آنها این است که بدون استفاده از هیچ‌گونه مصالح انسان ساخت و تنها با استفاده از ابزارهای دستی کندمان ایجاد شده‌اند و با گذر زمان همچنان مستحکم هستند و حرف‌های زیادی برای گفتن دارند.
هدف از ایجاد اغلب این دستکندها استتار محل زیست و خفای انسانی در برابر دشمنان خارجی بوده و محوریت اشتراک آنان در زمینه معماری، وجود کریدورهای تنگ و تاریک و متعدد است که جلوه عجیبی دارد، اما کار ویژه مهمی را در یک بازه تاریخی خاص در حفظ و بسط امنیت و زیست مردم آن خطه در ناملایمات حاکم برعهده داشته است.
