«اخلال در نظم عمومی»، «فعالیت علیه امنیت ملی»، «فعالیت تبلیغی علیه نظام با مصداق پخش اعلامیه» و «شرکت در مراسم غیرقانونی قلعه بابک» از رایج‌ترین اتهاماتی است که در سال‌های اخیر مردم و فعالین مدنی آذربایجانی به دلیل حضور در گردهمایی موسوم به «کنگره قلعه بابک» با آن مواجه بوده‌اند.
کنگره قلعه بابک یا «قورلتای قلعه بابک» مراسمی است که در دومین پنجشنبه و جمعه تیرماه هرسال هم‌زمان با تولد بابک خرم‌دین برپا می‌شود. این گردهمایی با مشارکت مردم و فعالین مدنی تُرک هرساله از اواخر دهه هفتاد شمسی در دژ بابک که در سه کیلومتری شهر کلیبر در استان آذربایجان شرقی واقع‌شده است برگزار می‌شود. در این گردهمایی نه‌تنها مردم منطقه بلکه مردم مناطق دوردست هم به‌طور پیاده راهی قلعه بابک می‌شوند و در آنجا با نواختن سازهای سنتی، برگزاری تئاتر میدانی و سخنرانی به بیان مطالبات خود می‌پردازند.
بااین‌وجود امسال نیز همچون سال‌های گذشته این مراسم تحت تدابیر شدید امنیتی و با حضور نیروهای سپاه، بسیج و لباس شخصی‌ها برگزار شد. بر اساس گزارش‌های دریافتی با نزدیک شدن به سالگرد برگزاری کنگره قلعه بابک بسیاری از فعالین مدنی آذربایجانی در شهرهای تبریز، اردبیل، ارومیه، زنجان، خوی، تهران و بعضی دیگر از شهرها به پلیس امنیت نیروی انتظامی و ستادهای خبری اداره اطلاعات این شهرها احضار شده‌اند. برخی دیگر نیز به‌صورت تلفنی برای عدم شرکت در این گردهمایی تهدید شده‌اند. هرساله راه‌های منتهی به شهرستان کلیبر نیز در هفته دوم تیر از سوی نیروهای امنیتی کنترل‌شده و تنها اجازه ورود به ساکنان محلی داده می‌شود.
در هفته‌های اخیر فشارها بر فعالین مدنی آذربایجانی به‌منظور ممانعت از برگزاری کنگره قلعه بابک افزایش‌یافته است. محمد خاکپور به دادگاه احضار شده، جعفر رستمی راد با پایان مرخصی و پیش از برگزاری گردهمایی کنگره قلعه بابک برای سپری کردن ۱۳ ماه حبس خود به زندان اوین بازگشته و سهند معالی نیز ۱۰ تیر سال جاری بازداشت‌شده است.
بنا به گفته خانواده سهند معالی، مأمورین نیروی انتظامی با مراجعه به محل کار این فعال مدنی ساکن شهرستان سراب، اقدام به دستگیری وی نموده‌اند. معالی در تیرماه ۹۷ و در جریان تجمعات سالانه قلعه بابک توسط نیروهای امنیتی سراب و با اتهام «فعالیت تبلیغی علیه نظام با مصداق پخش اعلامیه» بازداشت‌شده بود. او با تودیع قرار وثیقه سیصد میلیون تومانی تا پایان مراحل دادرسی به‌طور موقت آزادشده بود که هفته گذشته مجدداً بازداشت‌شده است.
اتهام‌های مشابهی که در سال‌های اخیر بارها در ارتباط با پرونده‌های تشکیل‌شده برای فعالین مدنی آذربایجانی تکرار و این فعالین را به شلاق، زندان وجزای نقدی محکوم کرده است. در سال ۹۷ نیز هم‌زمان با برگزاری کنگره قلعه بابک مأموران امنیتی ده‌ها فعال مدنی تُرک را در قلعه بابک و شهرهای مختلف دستگیر کردند. در این راستا عفو بین‌الملل با انتشار بیانیه‌ای به سه زبان (تُرکی، انگلیسی و فارسی) در خصوص دستگیری فعالین مدنی آذربایجانی ضمن درخواست آزادی بی‌قیدوشرط فعالین دربند، برائت تمام بازداشت‌شدگانی که به قید وثیقه آزاد شدند را خواستار شد.
در گزارش عفو بین‌الملل شمار دستگیرشدگان مراسم قلعه بابک حدود ۱۲۰ نفر اعلام شده که به‌صورت جداگانه بازداشت تعدادی از دستگیرشدگان ازجمله عباس لسانی، ابراهیم نوری، جعفر رستمی راد، کیومرث اسلامی، حمید ادیب شفق، محمد جولانی، میثم جولانی، علی خیر جو، محسن اسماعیلی، عسگر اکبر زاده، رحیم غلامی، علی واثقی، سعید صادقی‌فر، مهدی هوشمند، مرتضی پروین، مصطفی پروین، توحید امیرامینی، علی روحبخش، محمد آزاد موردبررسی قرارگرفته بود.
هدف، ماهیت و علل بنیان گذاشتن کنگره قلعه بابک
ابراهیم رشیدی (ساوالان) شاعر و نویسنده تُرک درباره زمان آغاز و علل بنیان گذاشتن کنگره قلعه بابک در گفتگو با نگارنده می‌گوید: «بابک به‌عنوان قهرمانی که از آذربایجان برخاسته و با اشغالگران مبارزه کرده همیشه موردتوجه روشنفکران و فعالان سیاسی آذربایجان بوده است. بطوریکه در سال ۱۳۲۴ دسته‌های مسلح حکومت خودمختار فرقه دموکرات آذربایجان، گروه بابک نام‌گذاری شده بود؛ اما در خصوص کنگره قلعه بابک آنچه از نوشته‌ها برمی‌آید خرداد ۵۹ جمعی از فعالان آذربایجان به همراه دکتر محمدتقی زهتابی در قلعه بابک گردآمده‌اند. این حرکت با دستگیری دکتر زهتابی در سال بعد و حبس چهارساله ایشان و اختناق دهه شصت برای مدتی منتفی شده و در سال هفتاد دوباره از سر گرفته‌شده است. در سال‌های آغازین دهه هفتاد کنگره‌هایی در اکثر شهرهای تُرک‌نشین به وجود آمد که کنگره‌های حکیم تیلیم‌خان (هفته اول مهرماه ۷۰ و هفته آخر شهریور هفتاد و یک) در شهرستان ساوه یکی از آن‌ها بود. مراسم‌هایی نیز برای محکوم کردن اشغال قره‌باغ توسط دولت ارمنستان برگزار شد که هرکدام از آن مراسم‌ها به دلایلی نیمه‌کاره ماند و تنها کنگره قلعه بابک خود را به سال‌های آخر دهه هفتاد و اجتماع عظیم مردمی رساند. همه این مراسم‌ها ریشه در نارضایتی تُرک‌ها از وضعیت حاکم بر فضای سیاسی و فرهنگی کشور و تلاش آن‌ها برای احیای هویت خودشان داشت.»
ابراهیم رشیدی در پاسخ به این سؤال که هدف و ماهیت بنیان گذاشتن کنگره قلعه بابک چه بود است می‌گوید: «می‌توان به‌صورت خلاصه گفت که در آن سال‌ها فعالان آذربایجان در جستجوی تریبونی برای بیان مطالباتشان از حکومت و رساندن صدایشان به جامعه بودند. ازآنجاکه حکومت از اعطای تریبون‌هایی مانند نشریه و انجمن در مناطق اتنیکی امتناع می‌کرد و مانند امروز رسانه‌های مجازی فراگیری وجود نداشت، فعالان آذربایجانی برگزاری چنان کنگره‌هایی را مسیر مناسبی برای بازگو کردن تحقیرها و تبعیض‌ها و همچنین تلاش برای احیای هویتی که مدت‌ها پیش از نهادها و ادارات رسمی رانده‌شده بود، تشخیص دادند.»
کنگره قلعه بابک صدایی که سرکوب شد
این نویسنده و شاعر شناخته‌شده تُرک کنگره قلعه بابک را بلندگویی برای بیان مطالبات اتنیک تُرک می‌داند و می‌افزاید: «تا اوایل دهه هشتاد چیزی نزدیک به یک دهه از آغاز این مراسم سالانه می‌گذشت و همین باعث شده بود طیف‌های گسترده‌ای از مردم از وجود این گردهمایی مطلع شوند و ازآنجاکه مباحث و مطالبات مطرح‌شده در آن مراسم را مطابق با خواسته‌های خودشان دریافتند بدان ملحق می‌شدند. از طرف دیگر با ریاست جمهوری سید محمد خاتمی شاهد بازشدن نسبی فضای سیاسی در ایران بودیم و همین باعث شد تا فعالان تُرک با دوره بی‌تریبونی خداحافظی کرده و با نشر نشریات و برگزاری کنگره‌ها، بیشتر با مردم در ارتباط بوده و طیف گسترده‌تری را با خود همراه سازند. هرچه قدر دوره اول ریاست جمهوری خاتمی دوره امید به اصلاحات حکومتی و جذب شدن فعالان آذربایجان به فضاهای رسمی و مجوز دار بود، دوره دوم ریاست ایشان به دلیل هفت‌خان اعطای مجوز و نظارت‌های سلیقه‌ای، به دوره ناامیدی و اعتراض تبدیل شد. برای همین فعالان تُرک ترجیح دادند بیشتر به سمت برگزاری مراسم‌هایی با آزادی عمل و بار اعتراضی بیشتر بروند. در این دوره اجماع عجیبی در میان فعالان آذربایجان و مردم به وجود آمد که باید فریادهایمان را نه با درخواست‌های مکرر بلکه با صدای بلند بگوییم و قلعه بابک همان بلندگو بود.»
ابراهیم رشیدی بابیان اینکه «کنگره قلعه بابک نقطه آغاز پیوند نخبگان آذربایجان با توده‌ها بود»، درباره زمان و علت شروع حساسیت‌های نظام نسبت به کنگره قلعه بابک و متعاقب آن آغاز بازداشت‌ها و تلاش برای امنیتی کردن جو گردهمایی و بستن راه‌های منتهی به کلیبر باهدف ممانعت از برگزاری این مراسم می‌گوید: «با گسترده شدن این مراسم در سال‌های آخر ریاست جمهوری خاتمی شاهد برخوردهای پلیسی و امنیتی بودیم. دکتر اعلمی؛ نماینده اسبق مردم تبریز در مجلس، سال گذشته دریکی از نوشته‌هایش دوباره یادی از مراسم قلعه بابک کرده و برخورد امنیتی با آن مراسم را به مجریان امور یادآوری کرده بود؛ با این توصیف که سال گذشته جنگل‌های نزدیک به قلعه بابک روزهای متمادی در آتش سوخت و کوچک‌ترین حرکتی برای اطفای حریق از طرف دولتمردان صورت نگرفت. دکتر اعلمی ضمن انتقاد از بی‌عملی دولت نوشته بود حالا هم‌فکر کنید عده‌ای قصد برگزاری مراسم در قلعه بابک رادارند و با همان همتی که برای سرکوب آن‌ها می‌رفتید برای خفه کردن آتش بشتابید. به عقیده اکثر تحلیلگران مسائل آذربایجان، مراسم قلعه بابک نقطه آغاز پیوند نخبگان با توده‌ها و زمینه‌ساز تظاهرات خرداد هشتاد و پنج آذربایجان بود و همین باعث حساس شدن نهادهای امنیتی به آن مراسم شد.»
رشیدی در پایان و در پاسخ به این سؤال که دلایل افول و کم رونق شدن گردهمایی قلعه بابک در سال‌های اخیر چیست، می‌گوید: «طبعاً برخورد امنیتی و دستگیری‌ها اصلی‌ترین عامل افول مراسم قلعه بابک در اواسط دهه هشتاد بود. ولی بعد از تظاهرات خرداد هشتاد و پنج، صعود تیم فوتبال تراکتور به لیگ برتر و مهم‌تر از همه با گسترش رسانه‌های مجازی فعالان آذربایجان دیگر به قلعه بابک به‌عنوان تریبونی برای بیان خواسته‌های خود نگاه نکرده و خیابان‌های شهرها، استادیوم تبریز و فضای مجازی را محلی برای بیان اعتراض‌ها و مطالباتشان در نظر گرفتند و همین باعث شد که در سال‌های اخیر ایده برگزاری مراسم در قلعه بابک کمرنگ‌تر گردد.»
