گیریش
اگر تاریخه نظر سالساق گؤرریک کی، دونیادا ائله‌جه ده قافقاز، یاخین و اورتا شرق رئگیونونون دا ائرمنی‌لرین 1918-جی ایله کیمی دؤولتلری اولماییب. عثمانلی ایمپئریاسینا قارشی بؤیوک دؤولت‌لر “ائرمنی کارتی”ندان مهارتله ایستیفاده ائدیب‌لر. بوتون تاریخی فاکت‌لار ثبوت ائدیر کی، داغلیق قاراباغ آذربایجان اراضی‌سی اولوب. ائرمنی‌لرین جنوبی قافقازدا، او جمله‌دن ده داغلیق قاراباغ اراضی‌سینده مسکونلاشدیریلماسی روسیانین حاضیرلادیغی ایستراتئژی پلانا اویغون اولا‌راق 20-جی عصرین اوللرین‌دن باشلانیب. هله بیرینجی پیوترون دؤورونده ائرمنی‌لرین جنوبی قافقازا کؤچورولمه‌سی حاقیندا پلان حاضرلانسا دا، او واخت بونو تام رئاللاشدیرماق مومکون اولمامیش‌دیر. بو پلانین رئاللاشدیریلماسی اوچون الوئریشلی شرایط 19-جو عصرین اوللرینده میدانا گلمیش‌دیر.
1813-1804 و 1826-1828-جی ایللرده باش وئرمیش بیرینجی و ایکینجی روس-ایران محاربه‌لری نتیجه‌سینده آذربایجان تورپاقلاری ایکی ایمپئریا آراسیندا بؤلوشدورولدو: “محض ایکینجی روس-ایران محاربه‌سی نتیجه‌سینده باغلانمیش تورکمنچای موقاویله‌سی‌نین ایمضالانماسیندان سونرا قاراباغ آدی سیاسی آنلاییش کیمی ایشلدیلمه‌یه باشلاندی. روسیا ایمپئریاسی “پارچالا و حؤکمرانلیق ائت” سیاستینی الده اساس توتا‌راق شیما‌لی آذربایجانلا رئگیونون دیگر موسلمان و تورک دؤولتلری آراسیندا علاقه نی کسمک اوچون بو رئگیوندا غئیری-موسلمان خالقلاری، خصوصیله ده ائرمنی‌لری یئرلشدیرمه‌یه باشلادی. بو مسکونلاشدیرما 1828-جی ایل فئورالین 10-دا ایمضالانمیش تورکمنچای موقاویله‌سی‌نین 15-جی ماده‌سینه اویغون اولا‌راق حیاتا کئچیریلیردی. آذربایجان خالقینین باشینا گتیریلن بوتون سونراکی فاجعه‌لره سبب اولان بو ماده‌ده بیلدیریلیردی: “شاه حضرتلری اؤز دؤولتینه ساکیتلیگی قایتارماق و اؤز تبعه‌لرین‌دن حاضیرکی موقاویله ایله بو قدر خوشبخت‌لیکله باشا چاتمیش محاربه‌ده تؤردیلمیش بدبخت‌لیکلری داها دا آرتیرا بیلن هر شئیی کنار ائتمک کیمی خئییرلی، خیلاص ائدیجی نیتله حرکت ائده‌رک، آذربایجان آدلانان ویلایتین بوتون اها‌لی‌سینه و مامورلارینا بوسبوتون و تام باغیشلانما اعطا ائدیر. هانسی درجه‌یه مخصوص اولماسین‌دان آسیلی اولمایا‌راق اونلاردان (ائرمنیلر نظرده توتولور – س.ط.) هئچ کس اؤز حرکتینه و یا محاربه عرضینده و یا روس اوردوسونون آدی چکیلن ویلایتی (آذربایجان نظرده توتولور – س.ط.) مووقتی توتدوغو زامان داورانیشینا گؤره تعقیبه، دینی عقیده‌سینه گؤره تحقیره معروض قالماما‌لی‌دیر. بوندان باشقا، او، مامور و ساکینلره بو گوندن باشلایا‌راق اؤز عائله‌سی ایله بیرلیکده ایران ویلایتیندن روسیایا سربست کئچمک، حکومت و یئرلی رئیسلیگین هئچ بیر مانعچی‌لیگی اولما‌دان اونلارین (ائرمنیلر نظرده توتولور – س.ط.) ساتیلیق مالینا، املاکینا و یا اشیا‌لارینا هر هانسی گؤمروک و وئرگی قویولما‌دان ترپنن مولکیتینی آپارماق و ساتماق اوچون بیر ایل واخت وئریلیر. ترپنمز مولکه گلدیکده ایسه اونون ساتیلماسی و حاقیندا اؤز خوشونا سرانجام اوچون بئش ایللیک مدت معیین ائدیلیر”.
تورکمنچای موقاویله‌سی‌نین 15-جی ماده‌سی‌نین باشلانغیجی اوستو اؤرتولو دیپلوماتیا دیلینده یازیلمیش‌دیر: “نه اینکی بو پارچادا، بوتون موقاویله متنینده ائرمنی‌لرین آدی چکیلمه میش‌دیر. آنجاق صحبت اونلاردان گئدیر. موقاویله اوزره “آذربایجان آدلانان ویلایتده” یالنیز روس اوردوسونا یاردیمچی اولان تبعه‌لرین داورانیشینا و دینی عقیده‌سینه گؤره تعقیب ائدیلمه‌سی یاساق اولونور، اونلارا “ایران ویلایتیندن روسیایا سربست کئچمک” حقوقو وئریلیردی. طبیعی کی، جنوب بؤلگه‌لرینده کؤکلو شیعه اها‌لی‌سی‌نین دینی عقیده‌سینه گؤره تعقیب اولونماسین‌دان صحبت گئده بیلمزدی. گؤرونور، موقاویله‌نین بو پارچاسینا دایانان آیریجا بیر راضیلاشما اوزره محض ائرمنی‌لرین کؤچورولمه‌سی، اؤزو ده باشلیجا اولا‌راق جنوبی آذربایجان‌دان کؤچورولمه‌سی نظرده توتولوردو.
بیرینجی پیوتورون وصیتینده ائرمنی‌لری تورپاق وئریلمه‌سی
بیرینجی پیوترون ائرمنی خالقینا دؤولت فرمانینا (1724-جو ایل 10 اوکتیابر) گؤره روسیانین ایشغال ائتدیگی تورپاق‌لارا ائرمنی‌لرین کؤچورولمه‌سی و مسکن سالما‌لاری اوچون یئرلر آیریلماسینا راضیلیق وئریلیردی. بیرینجی پیوترون بو سیاسی خطی اونون واریثلری طرفیندن سونراکی بیر عصر عرضینده داوام ائتدیریلدی. 1804-1813-جو ایللر روس-ایران محاربه‌سینده روسیانین غلبه‌سی و آذربایجانی پارچالایان “گولوستان موقاویله‌سی” ائرمنی‌لرین کؤچورولمه‌سی و بیرلشدیریلمه‌سینی بیر داها قطعی شکیلده ایره‌لی سوردو. 1826-1828-جی ایللر روس-ایران محاربه‌سی‌نین گئدیشینده ایروان توتولدوقدان سونرا بو پلان حیاتا کئچیریلمه‌یه باشلادی. ائرمنی کاتالیکوسو نئرسئس آشتاراکئتسی کؤچورمه حاقیندا لاییحه حاضرلادی. آ.س.قریبویئدوو دا بو پلانین حازضیرلانماسی و حیاتا کئچیریلمه‌سینده بؤیوک رول اوینادی.
1828-جی ایل فئورالین 10-دا ایمضالانمیش “تورکمنچای موقاویله‌سی”نین 15-جی ماده‌سی ائرمنی‌لرین کؤچورولمه‌سینی نظرده توتوردو. موقاویله‌نین 15-جی ماده‌سینده قئید ائدیلیر کی، “شاه حضرتلری… آذربایجان آدلانان ویلایتین بوتون اها‌لی‌سینه و مامورلارینا بوسبوتون و تام باغیشلانما اعطا ائدیر… بوندان باشقا او مامور و ساکینلره بو گوندن باشلایا‌راق اؤز عائله‌سی ایله بیرلیکده ایران ویلایتیندن روسیایا سربست کئچمک، حکومت و یئرلی رئیسلیگین هئچ بیر مانعچی‌لیگی اولما‌دان اونلارین ساتیلیق مالینا و یا املاکینا و اشیا‌لارینا هر هانسی گؤمروک و وئرگی قویولما‌دان ترپنن مولکیتینی آپارماق و ساتماق اوچون بیر ایل واخت وئریلیر. ترپنمه‌ین مولکه گلدیکده ایسه اونون ساتیلماسی و یا اونون حاقیندا کؤنوللو سرنجام اوچون بئش ایللیک مدت معیین ائدیلیر“.
ائرمنی‌لرین کؤچورولمه‌سینی تشکیل ائتمک اوچون ایروان و ناخچیواندا کؤچورمه کومیته‌لری یارادیلدی. کؤچکونلره موهوم ایمتیازلار وئریلدی: اونلار 6 ایل مدتینده وئرگی و موکللفیت‌لردن آزاد ائدیلدی، اونلارا ایراندان آلینان تظمینات حسابینا وسایط وئریلدی و الی آخر.
معیین حاضرلیق تدبیرلری حیاتا کئچیریلدیک‌دن سونرا کؤچورمه باشلادی. ایراندان کؤچورولن ائرمنی‌لرین سایی 40-50 مین نفر تشکیل ائدیردی. 1828-1829-جو ایل روس-تورک محاربه‌سی‌نین گئدیشینده و محاربه‌دن سونرا تورکیه‌دن ده 90 مین ائرمنی کؤچورولدو. ایران، تورکیه و دیگر شرق اؤلکه‌لرینده ائرمنی‌لرین روسیایا کؤچورولمه‌سی بوتون سونراکی دؤور عرضینده داوام ائتدیریلدی.
ائرمنی‌لرین جنوبی قافقازا کؤچورولمه‌سی 19-جو عصرین سونو 20-جی عصرین اوللرینده ده داوام ائتدیریلیردی. تکجه 1896-جی ایلدن 1908-جی ایله کئچن دؤورده جنوبی قافقازا 400 مین نفر ائرمنی کؤچورولموشدور. نتیجه‌ده، 1908-جی ایلده ائرمنی‌لرین سایی 1 میلیون 300 مین نفره چاتمیشدیر. ن.ن.شاورووون سؤزلرینه گؤره، او دؤورده زاقافقازیادا یاشایان 1 میلیون 300 مین نفر ائرمنی‌دن 1 میلیون نفری دیارین کؤکلو ساکینلری دئییلدیلر و اونلار بورا روسیا طرفیندن کؤچورولموشلر.
نتیجه‌ده، تاریخی آذربایجان تورپاغی اولان ایروان خانلیغی 1828-جی ایلده “ائرمنیستان ایالتی”، 1849-جو ایلده روسیا ایمپئریاسینین قافقاز جانیشین‌لیگی‌نین ایروان قوبئرنیاسی، 1918-جی ایلده آرارات رئسپوبلیکاسی، 1920-جی ایلده ائرمنیستان اس اس ار، 1991-جی ایلدن ایسه ائرمنیستان رئسپوبلیکاسی اولدو. بئله‌لیکله، آذربایجانین تاریخی تورپاقلاری اؤنجه‌لیکله چار و سونرا سووئت ایمپئریاسینین الی ایله اونون یئرلی ساکینلری‌نین – آذربایجانلی‌لارین ایراده‌سی‌نین عکسینه اولا‌راق زورلا ائرمنیستانین ترکیبینه داخیل ائدیلدی و “ائرمنیلشدیریلدی”.
روسیا ایمپئریاسیندا بوراخیلمیش ایستاتیستیک معلومات‌لار، خصوصیله یاریم عصردن یوخاری بیر مدت عرضینده نشر اولونان “کاوکازسکی کالئندار” معلومات کیتاب‌لاریندا، 1897-جی ایلده روسیا ایمپئریاسیندا اها‌لی‌نین بیرینجی عمومروسیا سیاهییا آلینماسینین نتیجه‌لرینه دایر نشرلرده – ائرمنیستان رئسپوبلیکاسینین ایندیکی اراضی‌سینده آذربایجانلی‌لارین روسیانین کؤچورمه سیاستیندن سونرا دا اها‌لی‌نین اساس حیسه‌سینی تشکیل ائتدیگینی گؤستریر. بئله کی، 1886-جی ایلده یئلیزاوئتپول قوبئرنیاسی زنگه زور قضاسینداکی 326 کنددن 149-و آذربایجانلی (45،7 فاییز)، 91-ی کورد (27،9 فاییز) و یالنیز 81-ی ائرمنی (24،8 فاییز) کندی ایدی. 1889-جو ایلده زنگه زور قضاسینین آذربایجانلی اها‌لی‌سی ائرمنی‌لردن 1500 نفر چوخ ایدی. ایروان قوبئرنیاسیندا 1891-جی ایلده 661،6 مین نفر اهالیدن 270،4 مین نفری (41 فاییز) آذربایجانلی‌لار ایدی. 1893-جو ایلده بو رقم 276 مینه، 1897-جی ایلده ایسه 313 مینه چاتمیشدیر. 1897-جی ایلده زنگه زور قضاسیندا اها‌لی‌نین سایی 142 مین نفر اولموشدور کی، اونلاردان دا 71،2 مین نفری (50،1 فاییز) آذربایجانلی‌لار، 63،6 مین نفری (46،8 فاییز) ایسه ائرمنیلر ایدی. ایندی ائرمنیستانین پایتاختی اولان ایروان شهری و ایروان قضاسیندا دا او دؤورده کی اها‌لی‌نین ائتنیک ترکیبی خصوصیله دقتی جلب ائدیر. 1896-جی ایلده ایروان شهرینده کی 14،7 مین نفر اهالیدن 7،2 مین نفری (49 فاییز) آذربایجانلی‌لار، 7،1 مین نفری (48 فاییز) ایسه ائرمنیلر ایدی. ایروان قضاسینداکی 99 مین نفر اهالیدن 52،8 مین نفری (53،5 فاییز) آذربایجانلی‌لار، 36،4 مین نفری (46،4 فاییز) ائرمنیلر ایدی. 1916-جی ایلین یانوارین 1-نه اولان معلوماتا گؤره ایسه همین رئگیونون آذربایجانلی و ائرمنی اها‌لی‌سی‌نین میقداری آراسینداکی نیسبت بیرینجی دونیا محاربه‌سینده قافقاز جبهه‌سی‌نین بو اراضی‌دن کئچمه‌سی‌نین تأثیری ایله معیین قدر دگیشمیش‌دیر. بونا باخمایا‌راق یئنه ده بو اراضیده آذربایجانلی‌لار اها‌لی‌نین اساس حیسه‌سینی تشکیل ائدیردی. آذربایجانلی‌لار ایروان قضاسیندا 74،2 مین نفر (48 فاییز)، زنگه زور قضاسیندا 119،5 مین نفر (53،3 فاییز)، سورمه‌لیک قضاسیندا 45،9 مین نفر (31،2 فاییز)، ائچمیدزین قضاسیندا 41،3 مین نفر (24،6 فاییز) و یئنی بایزید قضاسیندا ایسه 50،7 مین نفر (29،2 فاییز) اولموشدور“.
“دنیزدن دنیزه بؤیوک ائرمنیستان” و یا “قارا دنیزدن خزر دنیزینه کیمی بؤیوک ائرمنیستان” یارادیلماسی کیمی اساسسیز ادعا‌لاری میفیک دؤولتی یاراتماق مقصدی ایله، ایلک نؤوبه‌ده، تورک و موسلمان خالق‌لارینین محوینه یؤنلدیلمیش “ائرمنی‌لیک” ایدئیاسینی یایان هله 19-جو عصرین آخیرلاریندا یارادیلمیش “داشناکسوتیون” پارتیاسی اولوب. بو ایدئیانین گئرچکلشدیریلمه‌سینده ائرمنی‌لرین دونیانین هر یئرینده تؤرتدیک‌لری کوتلوی قیرغین‌لاردان، تئررور آکتلاریندان کئچیردی.
آذربایجان خالق جمهوریتی دؤورونده *
آذربایجان خالق جمهوریتی دؤورونده ایروان مسئله‌سینده نظر یئتیردیکده – آذربایجان خالق جمهوریتی یارادیلدیقدان سونرا داغلیق قاراباغین ائرمنی سئپاراتچی‌لاری 1918-جی ایل یولون 22-ده داغلیق قاراباغی “موستقیل” اعلان ائتمیشدیلر. ائرمنیستان بونا هئچ بیر رسمی موناسیبت بیلدیرمه میشدی. سئپاراتچی‌لارین قراری کاغیذ اوزرینده قالمیشدی. آذربایجان حکومتی داغلیق قاراباغداکی حادیثه لردن خبردار ایدی، اما حکومت بیرینجی درجه‌لی وظیفه کیمی، باکینین آزاد ائدیلمه‌سی مسئله‌سی ایله مشغول ایدی.
آذربایجان پارلامئنتی‌نین 1918-جی ایل دئکابرین 20-ده کئچیریلمیش ایجلاسیندا دئییلدیگی کیمی، ائرمنیستان حکومتی “رسماً” بیلدیریردی کی، “قاراباغدا ایشیمیز یوخدور، قاراباغی ایسته میریک و آندرانیک ایله علاقه‌میز یوخدور”.
1919-جو ایل آوقوستون 15-نه قدر اولان دؤورده داغلیق قاراباغ دئفاکتو آذربایجان خالق جمهوریتی‌نین ترکیبینده ایدی. آوقوستون 15-ده داغلیق قاراباغ ائرمنی قورولتایی ایله آذربایجان حکومتی آراسیندا باغلانان “مووقتی سازیش” داغلیق قاراباغین فاکتیکی اولا‌راق آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین ترکیبینده اولماسینی حقوقی جهتدن تصدیقله‌دی.
سووئت دؤورونده داغلیق قاراباغ مسئله‌سی‌نین قالدیریلماسی مسئله‌سینده سووئت رهبرلیگینی ائرمنیستانا بیرباشا رهبرلیک ائتمیش‌دیر.
1923-جو ایلده داغلیق قاراباغ موختار رئسپوبلیکاسینی تشکیل ائدرکن تاریخی عدالت‌سیزلییه یول وئریلدی، قاراباغین داغلیق و آران حیسه‌سی صنعی شکیلده بیر-بیرین‌دن آیریلدی، ائرمنی اها‌لی‌سی‌نین کونسولیداسیاسی اوچون الوئریشلی شرایط یارادیلدی، آذربایجانلی‌لارین دئموقرافیک مؤوقعیینه جدی ضربه وورولدو. بوندان باشقا 1926، 1959، 1970، 1979-جو ایللرده کئچیریلمیش سیاهییا آلما‌لارا گؤره داغلیق قاراباغ موختار رئسپوبلیکاسینینین آذربایجانلی و ائرمنی اها‌لی‌سی مووافیق اولا‌راق 10،1 و 89،1%؛ 13،8 و 84،4%؛ 18،1 و 80،5%؛ 23،0 و 75،9% اولموشدور.
ن.نریمانووون مؤوقعیی
آذربایجان کمونیست پارتیاسی مرکزی کمیته سی تشکیلات و سیاسی بورولارینین 1920-جی ایل نویابرین 30-دا قبول ائتدیکلری قراردا دئییلیردی: “قاراباغین داغلیق حیسه‌سینه اؤز موقدّراتینی تعیین ائتمک حقوقو وئریلیر”.
بو پرینسیپیال قرار دئکابرین 1-ده ن.نریمانووون اعلان ائتدیگی بیاننامه‌ده ده اؤز عکسینی تاپدی. بیاننامه ایلک دفعه 1920-جی ایل دئکابرین 2-ده، یعنی اعلان ائدیلدیگی گونون سحری باکیدا “کومونیست” قزئتینده (روس دیلینده)، دئکابرین 3-ده ایسه “باکینسکی رابوچی” قزئتینده درج اولونموش‌دور. همین بیاننامه ایرواندا دا چاپ ائدیلمیش‌دیر. اؤزو ده بو جور نشرلره عاید بوتون طلبلره عمل ائدیلمکله، یعنی ایختیثار ائدیلمه‌دن، اوچ نقطه‌سیز، ائرمنیستان مرکزی دؤولت آرخیوینده ساخلانیلان بیاننامه‌نین مراجعتینه ایستینادلا و بیاننامه‌نین ایلک دفعه باکیدا “کومونیست” قزئتی‌نین 1920-جی ایل 2 دئکابر تاریخلی 178-جی نؤمره‌سینده ایشیق اوزو گؤرمه‌سی گؤستریلمکله چاپ اولونموش‌دور.
1920-جی ایلین نویابریندا بولشئویکلر داشناک دسته‌لرینی دارماداغین ائده‌رک زنگه زورون یوخاری حیسه‌سینی سووئت‌لرین یاراتدیغی ائرمنیستانا بیرلشدیردیلر. 1929-جو ایلده زنگیلانین داها 3 کندی ائرمنیستانا وئریلدی. زنگه زوردا مئهری رایونونون تشکیلی ایله ناخچیوان آذربایجان‌دان آیری سالیندی. ائرمنیستان یئنه ده داغلیق قاراباغ ادعا‌لاریندان ال چکمیردی.
1921-جی ایل اییونون 19-دا ائرمنیستان اس اس ار خالق کمیته سووئتی صدری آ.میاسنیکووون بیاناتی ایله “داغلیق قاراباغ” ائرمنیستانین آیریلماز ترکیب حیسه‌سی اعلان ائدیلدی. ائرمنیستان سووئت سوسیالیست رسپوبلیکاسینین داغلیق قاراباغدا فؤق ا‌لعاده نماینده‌سی تعیین اولونموش مراویان ن.نریمانووون اعتراضلاری سایه‌سینده اییونون 27-ده گئری چاغیریلدی.
روسیا کمونیست پارتیاسینین قافقاز بوروسو طرفیندن 1921-جی ایل اییولون 5-ده داغلیق قاراباغا آذربایجانین ترکیبینده اینظیباتی مرکزی شوشا شهری اولماقلا گئنیش ویلایت موختاریتی وئریلمه‌سی قراری 1923-جو ایل یونون 27-ده روسیا کمونیست پارتیاسی جنوبی قافقاز اؤلکه کومیته‌سی‌نین پلئنوموندا تصدیق اولوندو. آذربایجان مرکزی اجرائیه کمیته سی 1923-جو ایل 7 اییول تاریخلی قراری ایله آذربایجان سووئت سوسیالیست رسپوبلیکاسینین ترکیبینده داغلیق قاراباغ موختار ویلایتینین یارادیلدیغینی اعلان ائتدی.
5 اییول 1921-جی ایل تاریخلی قراردان سونرا “داغلیق قاراباغ” مسئله‌سی اورتا‌دان گؤتورولدو. مسئله اطرافیندا سس-کوی یاتدی. بو وضعیت 1945-جی ایلین آخیرلارینا قدر داوام ائتدی.
م.باغیرووون مؤوقعیی
20-جی یوزیللیگین 20-30-جو ایللرینده داغلیق قاراباغ پروبلئمی ائرمنیستانلا آذربایجان سووئت رئسپوبلیکالاری آراسیندا موباحیثه‌لی اراضی کیمی مذاکیره اوبیئکتی اولمادی و قالدیریلمادی. بونونلا بئله، داغلیق قاراباغ موختار ویلایتی یارادیلدیقدان (1923-جو ایل) سونرا ایلک دفعه 1945-جی ایلده ائرمنیستان داغلیق قاراباغ حاقیندا عویک(ب) پارتیاسی(ÜİK(b)P) مرکزی کمیته سی قارشیسیندا مسئله قالدیریلمیش‌دیر. م.ج.باغیروو داغلیق قاراباغین تاریخی، موختار ویلایتین تشکیلی حاقیندا قیسا معلومات وئردیکدن سونرا یازمیش‌دیر: “داغلیق قاراباغ موختار ویلایتی اراضی باخیمین‌دان ائرمنیستان سووئت سوسیالیست رسپوبلیکاسینا بیتیشیک دئییل‌دیر و هئچ واخت بیتیشیک اولمامیش‌دیر”.
آذربایجاندا سووئت حاکمیتی ایللرینده داغلیق قاراباغدا ویلایتین تصروفات، سیاسی و مدنی اینکیشافی اوزره بؤیوک ایشلر گؤرولموش‌دور. بونون ان پارلاق نمونه‌لرین‌دن بیری – داغلیق قاراباغ موختار ویلایتینین حاضیرکی مرکزی اولان خانکندی شهری‌نین گؤزدن-نظردن اوزاق و داغیلمیش بیر کنددن آذربایجانین ان گؤزه ل، آباد و مدنی شهرلرین‌دن بیرینه چئوریلمه‌سی‌دیر.
موسکوانین یئریتدیگی آنتی-آذربایجان سیاستی داغلیق قاراباغ بحرانی ایله نتیجه‌لندی. یوخاریدا قئید ائدیلدیگی کیمی، سووئت حاکمیتی ایللرینده ده آذربایجان تورپاق‌لارینین بیر حیسه‌سی ائرمنیستانا وئریلدی. 1985-جی ایلده آفینادا داشناکسوتون پارتیاسینین 13-جو قورولتاییندا “بؤیوک ائرمنیستان” یاراتماق ایدئیاسی یئنی‌دن ایره‌لی سورولدو. داغلیق قاراباغدا سئپاراتیست “کرونک” و “میاتسوم” تشکیلاتلاری آچیق فعالیته باشلادیلار. مرکزی حاکمیته و خاریجی ائرمنی دیاسپورونا آرخا‌لانان ائرمنی شووینیست‌لری ائرمنیستاندا و داغلیق قاراباغدا یاشایان آذربایجانلی‌لاری سلاح گوجونه اؤز یوردلارین‌دان قوودولار.
1987-جی ایلده پاریسده ائرمنی آکادئمیکی آ.آقانبئکیان “هومانیتئ” قزئتینه وئردیگی موصاحیبه‌ده داغلیق قاراباغین ائرمنیستانا بیرلشمه‌سی ادعاسی قالدیریلدی. بو دا ائرمنی داشناکلارینین داغلیق قاراباغین ایشغا‌لی اوغروندا مباریزه‌لرینه یاشیل ایشیق اولدو.
1988-جی ایل یونون 18-ده سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری عالی سووئتی‌نین ریاست هئیتی داغلیق قاراباغ مسئله‌سینی مذاکیره ائتدی. ایجلاسدا سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری عالی سووئتی‌نین آذربایجان‌دان و ائرمنیستان‌دان اولان دئپوتات‌لارینین بؤیوک بیر قروپو دا ایشتیراک ائدیردی. اورادا ائرمنی‌لردن ق.م.ووسکانیان، ق.آ.پوقوسیان، و.آ.آمبارسومیان، س.ق.آروتیونیان، س.آ.آمبارسومیان، و.آ.پئتروسیان، آذربایجان‌دان س.ب.تاتلییئو، ا.خ.وزیروو و م.ا.ایبراهیموو چیخیش ائتدی‌لر.
م.قورباچوو “ژیزنی رئفورمی” آدلی کیتابینین “کرئملده” آدلی ایکینجی بؤلومونون “میللی سیاست” حیسه‌سینده “قاراباغ پارتلاییشی” باشلیغی آلتیندا یازیر کی، “او زامان میللی مسئله‌لرله مشغول اولان‌لار، ایلک نؤوبه‌ده و.ای.ایستالین قاراباغ پروبلئمینی حل ائتمه یی باجارمادی، بو مسئله لازیم اولان سویه‌ده اینجه لنمه‌دی. ایدئال بیر واریانت تاپیلمادی. اون ایللیکلر عرضینده موختار ایالتده بیر سیرا چتین‌لیکلر و پروبلئملر اوست-اوسته ییغیلدی”.
1989-جو ایلین یانواریندا سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری عالی سووئتی ریاست هئیتی‌نین “آذربایجان سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری داغلیق قاراباغ موختار ویلایتینده خصوصی ایداره‌چیلیک فورماسینین تطبیقی حاقیندا” قراری ایله اصلینده ویلایت عملی اولا‌راق آزربایجانین ترکیبین‌دن چیخاریلدی. بورادا ائرمنی‌پرست آ.وولسکی‌نین رهبرلیگی ایله خصوصی ایداره کومیته‌سی یارادیلدی.
1989-جو ایلین یولوندا خانکندی‌نین 14 مین نفردن عبارت آذربایجانلی اها‌لی‌سی شهردن چیخاریلدی. سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکالاری عالی سووئتی آذربایجانلی‌لارین طلبی ایله 1989-جو ایل نویابرین 28-ده خصوصی ایداره کومیته‌سینی لغو ائتدی. لاکین مرکزین تأثیرلی تدبیرلر گؤرمه مه‌سی نتیجه‌سینده ائرمنیستان داغلیق قاراباغ موختار ویلایتینین اقتصادی و سیاسی ایداره اولونماسینا فعال موداخیله ائدیردی.
1990-جی ایلین ماییندا داغلیق قاراباغ موختار ویلایتینین ایداره‌چی‌لیگی یئنی‌دن آذربایجانا قایتاریلدی. باش وئرن حادثه‌لر موسکوانین دیکته‌سی ایله حیاتا کئچیریلدی. بیر سیرا خاریجی مؤلف‌لر بو موناقیشه‌نین کؤکلری‌نین سونی صورتده یارادیلدیغینی اعتراف ائدیر و اونون یئرینده، یعنی موناقیشه ائدن طرفلر آراسیندا حلینی اوستون ساییردی‌لار.
1991-جی ایلین سئنتیابر آیینین 11-ده ایرواندا “ناخچیوان ائرمنی‌لری‌نین میللی شوراسی” یارادیلمیش‌دیر. شورا 1921-جی ایلده باغلانان قارص موقاویله‌سی‌نین لغو ائدیلمه‌سی طلبی ایله روسیایا مراجعت ائتمیش‌دیر. آذربایجان رئسپوبلیکاسینین میللی تهلوکه‌سیزلیگینه قارشی یؤنه‌لن حادثه‌لرله علاقه‌دار اولا‌راق میللی مجلیس 1999-جو ایل فئورالین 9-دا بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینا، پارلامئنتلراراسی اتفاق آوروپا تهلوکه سیزلیک تشکیلاتینا، آوروپا شوراسینا ائرمنی تجاووزونون قارشی‌سینین واختیندا آلینماسی، ایشغال ائدیلمیش اراضی‌لرین آزاد ائدیلمه‌سی حاقیندا مراجعت ائتمیش، “دنیزدن-دنیزه دؤولت یاراتماق” ادعاسینی پیسلمیش‌دیر.
1991-جی ایل آوقوستون 8-ده ائرمنیستاندا سونونجو آذربایجانلی کندی اولان نووه‌دی (مئهری رایونو) روس عسگرلری‌نین کمکی ایله بوشالدیلدی. بئله‌لیکله، ائرمنیستان‌داکی 185 آذربایجان کندین‌دن 230 مین آذربایجانلی قووولدو. 255 نفر اؤلدورولدو، 1200 آدام یارالاندی، 31 مین ائو، 165 کولخوز و سووخوز املاکی تالاندی.
موسکوا و دونیا ایجتیماعیتی طرفیندن ائرمنی سلاحلی دسته‌لری‌نین تؤرتدیک‌لری بو عمل‌لرین سویوق قانلی‌لیقلا قارشیلانماسی، اونلارا داغلیق قاراباغی ائرمنیستانا بیرلشدیرمک حرکاتینی گئنیشلن‌دیرمک اوچون بیر اومید و تکان وئردی.
قئید ائدک کی، تبریزلی تاریخچی صمد سردارینیا مؤلفین “قاراباغ تاریخین گئدیشینده” کیتابینین “قاراباغ هارا‌دیر؟” باشلیقلی بؤلمه‌سینده قاراباغین تاریخی سرحدلری وئریلیر و آذربایجان اراضی‌سی‌نین آیریلماز حیسه‌سی اولان بو دیارین تاریخ بویو اؤلکه‌نین سیاسی-اقتصادی و مدنی حیاتیندا توتدوغو اؤنملی یئری آچیقلانیر. بیر سیرا ایران مؤلفلریندن فرقلی اولا‌راق ص.سردارینیا قاراباغین گئنیش بیر جغرافی مکان اولدوغونو و اونون داغلیق حیسه‌سی‌نین همیشه قاراباغین ترکیب حیسه‌سی کیمی قبول ائدیلدیگینی یازیر.
1992-جی ایلین اوکتیابریندا آمریکا بیرلشمیش شتاتلاری کونقرئسی کئچمیش سووئت رئسپوبلیکا‌لارینا دؤولت یاردیمینین گؤستریلمه‌سینی تنظیمله‌ین “آزادلیغا دستک آکتی”نی قبول ائدیب. بو قانونا ائدیلن 907-جی دوزه لیش آذربایجانین رسمی قوروملارینا آمئریکا حکومتی طرفیندن بیرباشا یاردیمینین گؤستریلمه‌سینه قاداغا قویور. 907-جی دوزه لیش-1992-جی ایلده ائرمنی لوببی‌سی‌نین تشببوثو ایله آمریکا کونقرئسی طرفیندن “آزادلیغا دستک” آکتینا قبول ائدیلن و آذربایجانا آمئریکانین بیرباشا دؤولت یاردیمینی قاداغان ائدن دوزه لیش‌دیر.
دوزه لیش ایلک دفعه 1992-جی ایلده آذربایجان طرفیندن داغلیق قاراباغین “ایشغا‌لی” و ائرمنیستانا قارشی بلوکاداسینی دایاندیرماق مقصدیله سئناتور جون ماککئین طرفیندن تکلیف ائدیلمیش‌دیر، آنجاق داها سونرا نامعلوم سبب‌لره گؤره گئری قایتاریلمیش‌دیر. سونرا‌دان سئناتور جون کئرری‌نین و ائرمنی لوببی تشکیلاتلارینین دسته یی ایله کونقرئسسمئن اوئین اووئنس (یوتا ایشتاتی) طرفیندن کونقرئسده ایره‌لی سورولموش‌دور. سئناتور ریچارد لوقار (ایندیانا ایشتاتی) دوزه لیشین قبول ائدیلمه‌سی‌نین علئیهینه چیخیش ائتمیش‌دیر. بونا باخمایا‌راق، دوزه لیش، ائرمنی لوببی تشکیلاتلارینین گوجلو تضییقی نتیجه‌سینده کونقرئس طرفیندن قبول ائدیلمیش‌دیر. آمریکا ویتسه -پرئزیدئنتی جوزئف بایدئن دوزه لیشین قبولوندا فعال رول اوینامیش و دفعه‌لرله اونون لغو ائدیلمه‌سینه قارشی چیخیش ائتمیش‌دیر. 2001-جی ایل 11 سئنتیابر حادثه‌لرین‌دن سونرا آذربایجانین بئین الخالق تئرروریزمله مباریزه‌ده دسته یینی تامین ائتمک مقصدیله آمریکا کونقرئسی پرئزیدئنته دوزه لیشین حقوقی قوه‌سینی دایاندیرماق صلاحیتی وئرمیش‌دیر.
دوزه لیشین متنی – ماده 907- آذربایجانا یاردیم گؤستریلمه‌سی‌نین قاداغان ائدیلمه‌سی حاقدا
(آ) قاداغا – پرئزیدئنت آذربایجان حکومتی‌نین ائرمنیستانا و داغلیق قاراباغا قارشی بلوکاداسینین و دیگر گوج تطبیقین آرا‌دان قالدیریلماسی اوچون آددیم‌لارین آتدیغینی معیین ائتمه‌سه و بو حاقدا کونقرئسه معروضه ائتمه‌سه، آذربایجان حکومتینه آمریکا طرفیندن بو و یا دیگر قانونلارلا نظرده توتولموش یاردیم گؤستریله بیلمز.
(ب) قئید – پرئزیدئنت قاداغانین تطبیق ائدیلمه‌سی‌نین آمریکانین میللی ماراقلارینا اویغون اولمادیغینا دایر قرارا گلسه و بو حاقدا کونقرئسه تقدیمات وئرسه، (آ) بندینده گؤستریلن قاداغا تطبیق ائدیلمه مه‌لی‌دیر.
خوجا‌لی سویقیریمی
1992-جی ایل فئورالین 25-دن 26-نا کئچن گئجه ائرمنیستان سلاحلی قوه‌لری طرفیندن روسیانین 366-جی موتوآتیجی آلایینین ایشتیراکی ایله خوجا‌لی شهرینی ایشغال ائدرکن، ائتنیک آذربایجانلی‌لارا قارشی باش وئرمیش سویقیریم‌دیر. خوجا‌لی ائرمنیستان دسته‌لری طرفیندن ضبط اولوندوقدان سونرا اورادا قالان مولکی اها‌لی دئپورتاسیا اولوندو. بو عمللر متشکیل فورمادا حیاتا کئچیریلدی. دئپورتاسیا اولونان اها‌لی‌نین اکثریتی خانکندیده ساخلانیلدی و بو باره‌ده قوندارما داغلیق قاراباغ رئسپوبلیکاسی حاکمیتی‌نین مووافیق امری اولدوغونون آشکار گؤستریجی‌سی‌دیر. خوجا‌لیدا دینج اها‌لی‌نین، او جمله‌دن قادین‌لارین گیروو کیمی توتولماسی و ساخلانیلماسی “داغلیق قاراباغ رئسپوبلیکاسی” حاکمیتی‌نین خوجالینین بوتون دینج اینسان‌لارینی اوزسیز اولا‌راق آذربایجان طرفینه قایتارماغا حاضر اولماسی ایله باغلی بیانات‌لاری ایله آشکارجا ضدیت تشکیل ائدیر. گیروو‌لارین ساخلانما شرایطی کسکین درجه‌ده غئیری-قناتبخش اولموش، خوجالینین ساخلانیلان ساکین‌لرینه قارشی زوراکیلیق تطبیق ائدیلمیش‌دیر. خوجا‌لی ساکینلری قانون‌سوز اولا‌راق مولکیت‌لرین‌دن محروم ائدیلدی، اونلارین املاکی خانکندیده و اطراف منطقه‌لرده مسکونلاشان شخص‌لر طرفیندن منیمسه نیلدی.“ داغلیق قاراباغ رئسپوبلیکاسی” حاکمیتی همچینین شهردن چیخان و یا دئپورتاسیا اولونان خوجا‌لی ساکین‌لرینه مخصوص ائولری ضبط ائتمک اوزره اوردئرلر وئرمکله باشقا شخص‌لره مخصوص بو جور املاکین منیمسنیلمه‌سینی لئقاللاشدیردی‌لار. خوجا‌لییا هوجومدا موستقیل دؤولت‌لر بیرلیگی‌نین اوردوسونا مخصوص اولان 366-جی موتوآتیجی آلایین حربچی‌لری ایشتیراک ائتمیش‌دیر.
خوجا‌لی سویقیریمی نتیجه‌سینده 63-و اوشاق، 106-سی قادین، 70-ی قوجا و قاری اولماقلا، 613 خوجا‌لی ساکینی قتله یئتیریلیب، 8 عائله تامامیله محو ائدیلیب، 25 اوشاق هر ایکی والیدئینینی، 130 اوشاق والیدئین‌لرین‌دن بیرینی ایتیریب. دوشمن گول له‌سین‌دن 76-سی اوشاق اولماقلا، 487 نفر یارالانیب. 1275 نفر اسیر گؤتورولوب. اسیر گؤتورولن‌لردن 150 نفری‌نین، او جمله‌دن 68 قادین و 26 اوشاغین تالئیی بو گونه دک معلوم دئییل.
حاضردا خوجا‌لی سویقیریمینین تانینماسی آذربایجان رئوسپوبلیکاسینین خاریجی سیاستی‌نین اساس ایستیقامتلرین‌دن بیری کیمی معیینلشدیریلمیش‌دیر. آذربایجان‌دان باشقا، خوجالینی تام سویه‌ده قتل عام کیمی پاکیستان و سودان تانیییر. فاجعه نی پارلامئنت سویه‌سینده قتل عام کیمی مئکزیکا، کولومبیا، چئخیا، بوسنیا و هئرسئقووینا، جیبوتی، پئرو، هوندوراس، پاناما، ایوردانیا، رومینیا و شوتلاندیا تانیییر. ایندیدک آمریکانین 22 ایشتاتی خوجالینی قتل عام کیمی تانییان سند قبول ائدیب. بو حادثه آذربایجاندا “خوجا‌لی سویقیریمی” و “خوجا‌لی فاجعه‌سی” کیمی، دیگر اؤلکه‌لرده ایسه “خوجا‌لی قتل عامی” کیمی آنیلیر.
نتیجه
قاراباغ محاربه‌سی زامانی آذربایجانین خانکندی (1991)، خوجاوند (1991)، هادروت (1991، 1923-جو ایله دک آدی آغوغلان، 26 نویابر 1991-جی ایلده لغو ائدیلمیش و اراضی‌سی خوجاوند رایونونون ترکیبینه وئریلمیش‌دیر)، عسگران (1991)، خوجا‌لی (26 فئورال 1992)، کلبه جر (2 آپرئل 1993)، شوشا (8 مای 1992)، لاچین (18 مای 1992)، آغدام (23 اییول 1993)، جبراییل (23 آوقوست 1993)، قوبادلی (31 آوقوست 1993)، زنگیلان (29 اوکتیابر 1993) کیمی شهرلری‌نین ایشغا‌لی زامانی 25 مین نفر آذربایجانلی شهید اولوب، 1 میلیون یاریمدان چوخ اینسان اؤز تاریخی تورپاقلاریندان مجبوری قاچقین و کؤچکون وضعیتینه دوشوب. آذربایجان رئسپوبلیکاسینین اراضی‌سی‌نین 20%-دن چوخو ائرمنیلر طرفیندن ایشغال اولونوب.
ائرمنیستان-آذربایجان، داغلیق قاراباغ موناقیشه‌سی‌نین بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی تهلوکه‌سیزلیک شوراسین‌دان چیخاریلا‌راق اولجه آتم، سونرا ایسه آتم-ین مینسک قروپوندا مذاکیره‌سینده اولونماسی دا پروبلئمین حل اولونماسینا اؤز منفی تأثیرینی گؤسترمیش‌دیر. همین ترکیبده آذربایجانین رأیی و راضیی‌لیغی اولما‌دان آمریکا، فرانسا و روسیادا عبارت همصدرلرین سئچیلمیش‌دیر. ظنیمجه، اراضی بوتؤو‌لوگو پوزولموش 1 میلیون‌دان آرتیق اینسانی تاریخی تورپاقلاریندان دیدرگین دوشموش و سویقیریما معروض قالمیش قالمیش و دؤولت کیمی آذربایجانین دا همصدرلرین سایینین آرتیریلماسینا و هئیتی‌نین ترکیبی‌نین سئچیلمه‌سینده مؤوقعیی مطلق نظره آلینما‌لی‌دیر.
ائرمنی دیاسپوراسینین گوجو ده آذربایجانین حاق سسی‌نین دونیایا چیخماسینا تأثیرینی گؤسترمیش‌دیر. بوندان باشقا ائرمنیلر بیر سیرا ساحه‌لرده ائرمنی کیلسه‌سی، داشناکسوتیون پارتیاسی، رئگیونال و بئین الخالق گوجلرین ده خصوصی دسته یی اولموشدور. بو طبیعی کی، بو گون ده داوام ائدیر.
بو گونه کیمی، بئین الخلاق و رئگیونال تشکیلتلارین قبول ائتدیردیگی قطعنامه، قرار، بیانات و بیاننامه‌لرینه باخمایاق داغلیق قاراباغ و اطراف رایونلار ائرمنیستانین ایشغا‌لی آلتیندا‌دیر. ائرمنی تجاووزو نتیجه‌سینده ائرمنیستان دؤولتی طرفیندن ایشغال اولونموش اراضی‌لریمیزده مادی-معنوی آبیده لری، مسجیدلر، مزارلیق‌لار، موزئی‌لر داغیلدیلمیش، یئر آدلاریمیزین آدلاری دگیشدیریلمیش، غئیری-قانونی مسکونلاشدیرما سیاستی و سایر حیاتا کئچیریلمیش‌دیر.
بوگونکی، ائرمنیستانا حربی، سیاسی، اقتصادی، دینی-ایدئولوژی جهتدن ائدیلن مادی، سیاسی و بئین الخالق عالمده اولان دسته‌یه نظر سالساق گؤرریک کی، هانسی دؤولت‌لر، بئین الخالق و رئگیونال تشکیلات، قوروم و مرکزلردن بونو آییرد ائتمک اولار. خصوصیله ده خاریجی اؤلکه‌لرده ائرمنی دیاسپوراسینین فورمالاشماسینا بو و یا دیگر شکیلده دستک اولان گوجلرین ده رولونو آراشدیراندا بو بیر داها آیدین اولور.
قاراباغسیز آذربایجان یوخدور، آزذربایجانین بیر قاریش تورپاغی مذاکیره مؤوضوعسو اولماما‌لی‌دیر. بو باخیمدان هر بیر آذربایجان اؤولادی ایستر اؤکه‌میزده، ایسترسه ده خاریجده اؤزونون ان عالی آما‌لی اولا‌راق آذربایجانین تاریخی اراضی بوتؤو‌لوگو اوغروندا سیاسی، اقتصادی، علمی، مدنی-معنوی، مطبوعات، دیاسپورا و سایر ساحه‌لرده مباریزه آپارما‌لی‌دیر.
دؤکتور، دوچئنت سبحان علی اکبر اوغلو طالیبلی،
آذربایجان میللی علملر آکادمیاسی شرقشونا‌لیق اینستیتوتو
Ədəbiyyat siyahısı
- Talıblı S.Ə. İran İslam Respublikasının Qafqaz siyasətində Dağlıq Qarabağ problemi (1991-2005-ci illər). Bakı, “Elm və təhsil” 2016, s.14-141
- Azərbaycan tarixi. (Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər). Redaktor: S.Əliyarlı. Bakı, Azərbaycan nəşriyyatı, 1996, s. 674
- Ermənistan Respublikası (məlumat sorğu kitabçası). Bakı, “Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi”, (QESAM), 2006, s.715-716
- https://sia.az/az/news/social/771630.html
- Köçərli T. Qarabağ (Qarabağ tarixinin saxtalaşdırılması əleyhinə). Bakı, “Elm,” 2002, s.311
- Əliyev İ. Dağlıq Qarabağ: Tarix. Faktlar.Hadisələr. Bakı, “Elm”, 1989, s.97
- Алиев И. Нагорный Карабах: История. Факты. События. Баку, “Элм”, 1989, стр. 92
- Горбачев М.С. Жизнь и реформы. В двух книгах, Кн. 1, М., АО „Издательство Новости”, 1995
- سرداری نیا، صمد ، قرباغ در گذرگاه تاریخ، تبریز، ندای شمس، 2006
- https://az.wikipedia.org/wiki/Xocal%C4%B1_soyq%C4%B1r%C4%B1m%C4%B1
- https://az.trend.az/azerbaijan/politics/3260708.html